შალვა ამირეჯიბის, ზურაბ ავალიშვილის, ნოე ჟორდანიის მ ო ს ა ხ ს ე ნ ე ბ ლ ა დ

პირველყოფილი რწმენა

კაცი, რომელი განყენებულ აზროვნებას მისდევს, არის ვითარცა პირუტყვი გადამწვარ მინდორზე, სადაც მას ავი სული ირგვლივ წრეში ატარებს და გარეშემო კი მწვანე საძოვარია! – ასე ამბობს მეფისტოფელეს გოეთეს “ფაუსტ”-ში და მას ამით იმის თქმა სურს, რომ კაცი მხოლოდ ამქვეყნიურით უნდა დაკმაყოფილდეს, ამ სიცოცხლით უნდა ცხოვრობდეს და საიქიოს, რაღაც უცნაურს, არ უნდა დაეძებდესო! ეს არის მეფისტოფელის, ეშმაკის ნათქვამი, რომელსაც სურს კაცი სააქაოში დააბას და იგი ამით ღმერთს მოჰგლიჯოს, “საიქაოზე” წარმოდგენა წაართვას. მაგრამ ასე არ უფიქრია პირველ კაცს და მისი აზროვნების დასაბამიდან იგი თავისი სიკვდილით თავის თავს საიქიოსთან რამენაირად გადაბმულად სთვლის.

კაცობრიობის სულიერი და ზნეობრივი განვითარება თავიდანვე სააქაოსა და საიქიოს შესახები ზრუნვით არის დატვირთული და ღმერთზე წარმოდგენასთან მჭიდროდ დაკავშირებული.

უძველესი ირანის ხალხის რელიგიის ერთ-ერთ ლოცვაში ნათქვამია: – მომანიჭე ხორციელი შთამომავლობანი, რომელნი სახლ-კარს ააშენებენ, ჩემს გარშემო შემოიკრიბებიან, გაიზრდებიან, გამრავლდებიან, იქნებიან ცქვიტნი და მარდნი საფრთხესაგან დაცვაში და გმირთაგან შემდგარნი, ჩემი სახლისათვის გამარჯვების მიმღწევნი იქნებიან…

და ასულნი მიმართავენ ერთ-ერთ ღმერთს – ეს წყალობა მომანიჭე, რათა მოვიპოვო ქმარი ახალგაზრდა, ლამაზ-ნაკვთიანი, რომელიც სარჩოს გამიჩენს, სანამ ჩვენ ერთად უნდა ვიცხოვროთ და შთამომავლობას შემიქმნის… ეს არის უდიდესი ზრუნვა სააქაოზე, რომელიც გადაბმულია საიქიოზე ზრუნვასთან და ნათელისათვის, სიკეთისათვის ბრძოლასთან, რათა კაცმა ბედნიერი საიქიო დაიმკვიდროს.

ყველა განვითარებულ რელიგიას – ამბობს ადდისონ – აქვს ზოგი საერთო შეხედულება, ესაა აზრი ცისა და ქვესკნელის შესახებ. ოღონდ ზოგიერთს აქვს თავისი დამახასიათებელი ნიშნები და ამით ეს რელიგიები ერთი მეორესაგან განსხვავდება.

ბერძენთა რელიგიების ჯგუფმა, რომელს ვუწოდებთ “მისტერიებს”, და ბერძნულმა ფილოსოფიამ, რომელზეც რელიგიებმა გავლენა მოახდინა, გამოაცხადა ხმა მაღლად, მტკიცედ და ძლიერი რწმენით: სულის უკვდავება და მისი ცხონება ღმერთთან კავშირით.

ინდოეთის რელიგიებმა აღიარა სულის გადასვლა, შეხიზვნა და ჩასახლება, ანუ მეტემპსიხოსის, ანუ ძველი ქართული ცნებით: “სულთა ცვალებაჲ”. ადამიანის სული გადადის სამოსელში, სამკაულში, საჭურველში, ბეწვიან მოსასხამში, ფრინველის ფრთებში, შინაურ პირუტყვში თუ მხეცებში და მათ ნიშანშიც, და ამიტომ ატარებდა ადამიანი სამკაულს, საჭურველს (იარაღს), ბეწვიან წამოსასხამს, ფრთიან ქუდს და სხვა ნიშანს, ვინაიდან, მაშინდელი რწმენით, ამათგან მას ერგებოდა სიცოცხლე, სული, ღირსება მისი. სული გადადის ყველა ნივთში და არსებაში – ქვა, მცენარე, ცხოველ, მდინარე, ზღვაში და სხვა და სხვა ყველა მოვლენაში.

მოსეს, ქრისტეს და მაჰმადის რელიგიებში, რომელთა შორის მჭიდრო კავშირია და ახლო ნათესავობა, მთავარი მნიშვნელობა აღდგომასა და მკვდრეთით აღდგენას აქვს მინიჭებული. უწინარესი ადამიანი ყოველ საგანში სულს არსებულად ფიქრობდა. სული მისთვის ყოველ ცოცხალ და არა-ცოცხალში არსებობდა, – ეს არის კულტურის განვითარების ის საფეხური, რომელიც მონათლულია სახელით “ანიმიზმი” (ანიმუს – სული). მაგრამ სულის ყოფნის ადგილი, რამდენადაც ეს ადამიანის სულს შეეხება, სხვა და სხვა იყო. ზოგი ხალხის წარმოდგენით, სულის მატარებელი არის თირკმლები, ფალოსი (ფსალმუნი 7,9; 72,21), გული, ღვიძლი, თმა (მსაჯულთა 16,19), ფრჩხილი, თვალი, პირი (აქედანაა ჩვეულება: მკვდართათვის თვალთა დახუჭვისა და ბაგეთა დამუწვისა, რათა სული არ გამოვიდეს!), თავი, ტვინი, სისხლი და სხვა და სხვა. ყველა ამ შეხედულების შორის, მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა, დიდი ხნის მანძილზე, სისხლს, რომელიც სიცოცხლესა და სულს შეიცავდა. ფილოსოფოს პლატო-ს შეხედულებით, თავი არის მოაზროვნე სულის მატარებელი; არისტოტელესის აზრით, გული არის მთავარი სამყოფელი სულისა და ეს შეხედულება მეჩვიდმეტე საუკუნემდე ბატონობდა, სანამ სულის ბინად ფილოსოფოსმა დეკარტმა (1596 – 1650) ტვინი არ გამოაცხადა. ასეთი იყო წარმოდგენა იმ სულზე, რომელიც გვამის რომელიმე ნაწილში ბინადრობს. სულ სხვა გვარი არის “პსიხე”.

“პსიხე” სული ჩვეულებრივი სულისაგან განსხვავდება. მაშინ როცა ჩვეულებრივი სული მარტო ცოცხალ გვამს ეკუთვნის, ფსიხეზე შეხედულება დამყარებულია ორგვარ წარმოდგენაზე: 1. უკანასკნელ ამოსუნთქვასთან ერთად სიცოცხლის შეწყვეტა, 2. მასხოვრობა, გახსენება, ოცნება, სიზმარი. პირველი სახის სული არის სუნთქვის სული, ხოლო მეორე არის აჩრდილი სული. სუნთქვის სული გვამს სტოვებს სიკვდილთან ერთად, ვით პაწაწინა ღრუბელი, ვით ნიავი. ეს სუნთქვის სული არის უგვამო, უსახო, ჰაერის მსგავსი. აქედან გამოდის შეხედულება სულის გადასახლება-ჩასახლების შესახებ; და აგრეთვე წარმოდგენა მოჩვენებებზე. როდესაც ადამიანი კვდება, სუნთქვა-სულს შეუძლია გადავიდეს ბავშვში, ან რომელიმე სხვა ადამიანში და ამნაირად მიცვალებულის სული რჩება იმავე ტომში, რომელსაც იგი ეკუთვნოდა. ესაა განხორციელება, ხორცშესხმა, ანუ “რეიკარნაციო”. მისი უუძველესი რწმენა, რომელს რელიგიის ისტორია საფუძვლიანად იცნობს, მოცემულია ბუდთიზმში. ჩვეულება, რაც ბევრ ხალხს აქვს, და მათ შორის ქართველებსაც, რომლის მიხედვით, ვაჟს მამა-პაპის სახელს არქმევენ, რეიკარნაციოს რწმენის გადმონაშთს გვიჩვენებს, რაც იმას ნიშნავს, რომ სული წინაპარისა მომავალ თაობაში გადადის და მარად ერთსა და იმავე გვარში რჩება. თავიდანვე მკვდარს მარხავდნენ, ან სწვავდნენ; ან მხეცთ და ფრინველთ მისცემდნენ საჭმელად, რათა სული მათში გადასულიყო. მაგრამ გავრცელდა უფრო დამარხვა და დაწვა, რაც რელიგიურ წესად გარდაიქცა. სული მოსვენებული უნდა ყოფილიყო, რათა მოჩვენებასავით არ ეწანწალა და ცოცხლები არ დაეტანჯა. აქედან დაიბადა წარმოდგენა იმაზე, რომ სული გადადის კვამლში დაწვის დროს, მიდის ცაში, ან ფრინველში. ეს ფრინველი კი ამ სულს მიაფრენს მზისაკენ, სადაც სულთა სადგურია. ან მფრინველს ნისკარტით მიაქვს სული, რაც უკვე ჭიად და გველად გარდაიქცა. ბერძნული ჰერმესო-ს, რომელიც არის “ფსიხოგოგოს” = სულთა მატარებელი, სულთა წამყვანი, ხელთ გველიანი ჯოხი უჭირავს. ესაა სულის წამყვანის სიმბოლო. ამასთანავე სულის წამყვანად დასახულნი არიან ანგელოზნი, რომელთ ფრთები აქვთ და სულს ცაში მიაფრენენ.. ძველ ისრაელთა წარმოდგენით, გარდაცვალებულის სულს მიაფრენენ ცაში ფრინველნი, ან ანგელოზნი…

ფსიხე

ბერძნული ძველი რელიგიით, პსიხე, ანუ ფსიქე ვით აჩრდილი სული, ვით სუბუქი, ჰაერის მსგავსი ხატი მკვდარის გვამისა, გამოდის პირით და ჩადის ქვესკნელში, სადაც აჩრდილთა სამეფოა – ჰადეს – და სადაც იგი სხვა აჩრდილებთან ერთად მოჩვენებით ცხოვრებას განაგრძობს.

სიზმარის სურათნი და სიზმარის ჩვენებანი აგრეთვე სულებს წარმოადგენენ. ამგვარად – როგორც ამბობს პროფ. ვუნდტ – არსებობს სამი სათავე, ანუ სამი წარმოდგენა სულის რწმენის შესახებ. 1. სულიერი სიცოცხლის თვისებანი: გრძნობიერება, გრძნობანი, ნებანი, ცოცხალ გვამთან არიან გადაბმულნი და ამიტომ უამათოდ, გვამს არსებობა არ შეუძლია. 2. უკანასკნელი ამოსუნთქვის დროს ჰაერის მსგავსი რამ ამოდის და მას თან მიაქვს სულიერი თვისებანი. 3. სიზმარში ვხედავთ მეორე სულსა, სულის მეორეს, ორეულს. იგი აჩრდილ სულთან არის დაკავშირებული. 4. ბერძნებს თავიდანვე არა ჰქონდათ განსხვავება სულსა და სპირიტუსს შორის. “სპირიტუს” (სპირიტ, გაისტ, დუხ) არის ლათინური სიტყვა და ამით არის ბერძნული სიტყვა “პნევმა” გადმოთარგმნილი. პლატონი და არისტოტელესი იცნობდნენ ერთ სულს, რომელიც გვამს აცოცხლებს და სიკვდილის დროს მას შორდება. იმ ცნებისათვის, როდესაც მათ სურდათ უმაღლესნი სულიერნი მოქმედებანი გამოესახათ და არა მარტო გრძნობადი სულიერი, ხმარობდნენ ცნებას: “ნოუს”, “ნუს”-ს, რომელიც გვამისაგან ცალკედ წარმოედგინათ. სტოელთა ფილოსოფიამ დასახა საერთო, ზოგადი, მთელი მსოფლიოს შემცველი პრინციპი, რომელსაც ეძახდნენ: “პნევმა”, რაც ყოველის მაცოცხლებელი სუნთქვა იყო, ამ სკოლის მიმდევართა აზრით.

ქრისტიანული წარმოდგენა სულის შესახებ დაკავშირებულია გვამობრივი სულის ცნებასთან, რომელიც აგრეთვე გადაბმულია რწმენასთან ხორცის აღდგენის, მკვდრეთით აღდგომის შეხედულებასთან. ეს აღდგომა ნიშნავს, რომ ხორცს სული დაუბრუნდება და ამგვარად, ხორცშესხმული ჩონჩხი გაცოცხლდება და საფლავიდან აღსდგება ვითარცა ქრისტე. ასეთი ფიქრი ფსიხეს შესახებ ბერძნულ მსოფლმხედველობაში არ არსებულა და იგი ბერძნული აზროვნებიდან არ გამოდის. მხოლოდ რენესსანსის ხანაში, როცა ბერძნული ფილოსოფია გამოცოცხლდა, მოაზროვნენი ისევ ფსიხეს სწავლას დაუბრუნდნენ, თუმცა ამით გაბატონებული ეკლესიური რწმენა მაინც ვერ გაარღვიეს.

* * *
სასულიერო წიგნთა ქართველნი მთარგმნელნი იძულებულნი იყვნენ ზემოდ მოხსენებულ ცნებათათვის შესაფერისი ქართული სიტყვა მოეძებნათ. ესაა სიტყვა “მშვინვიერი” (მსუნთქველი, ცხოველი), რომელიც მარტო სასულიერო მწერლობაშია ნახმარი და რამდენადაც ვიცი, დღევანდელ ქართულ ფილოსოფიურ ტერმინოლოგიასაც კი არ ეკუთვნის (როგორც ბევრი სხვა სიტყვა, რომელთ უფრო უშნოდ რუსულიდან თარგმნიან!) და ზოგად მწერლობაში იგი ხომ არ იხმარება. ეს ცნება “მშვინვიერი” სხვა და სხვა სახით გამოყენებულია ბიბლიაში – სამშვინველი, მშვინვარი, მშვინვიერი… მაგალითი შეიძლება მოვიტანოთ ბევრი, მაგრამ აქ დავკმაყოფილდეთ მხოლოდ ორით –

პირველი ეპისტოლე კორინთელთადმი 15,44 დაეთესვის ხორცი მშვინვიერი და აღჰსდგების ხორცი სულიერი; არს ხორცი მშვინვიერი და არს ხორცი სულიერი; რუსულად: სეეტსია ტელო დუშევნოე, ვოსსტაეტ ტელო დუხოვნოე. ესტ ტელო დუშევნოე, ესტ ტელო ი დუხოვნოე.

1 კორინთელთა 15,46 არამედ არა პირველად იგი, არამედ მშვინვიერი, მაშინღა სულიერი. რუსულად: ნო ნე დუხოვნოე პრეჟდე, ა დუშევნოე, პოტომ დუხოვნოე.

ამ ცნებებს ევროპიულ ენათა ბიბლიებში შეესაბამება –
ლათინურად – კორპუს ანიმალე; კორპუს სპირიტუალე.
ფრანგულად – კორ ანიმალ; კორ სპირიტუელ,
ინგლისურად – ფიზიკალ ბოდი; სპირიჩუელ ბოდი;
გერმანულად – ნატურლიხერ ლაიბ; გაისტლიხერ ლაიბ.

მაშასადამე: “კორპუს ანიმალე, კორ ანიმალ, ფიზიკალ ბოდი, ნატჲურლიხერ ლაიბ, ტელო დუშევნოე ქართულად არის “ხორცი მშვინვიერი”, ხოლო კორპუს სპირიტუალე, კორ სპირიტუელ, სპირიჩუელ ბოდი, გაისტლიხერ ლაიბ ქართულად არის “ხორცი სულიერი”. ესე იგი რუსული “დუშა”, ლათინური “ანიმა” და სხვა იქნება “მშვინვიერება”, და ლათინური “სპირიტუს”, რუსული “დუხ”, გერმანული “გაისტ” და სხვა ქართულად იქნება “სული”.

ბაბილონურ-ქალდეურნი რწმენანი

უძველეს ბაბილონურ კულტურას სულის შესახებ გარკვეული წარმოდგენა არა ჰქონია. აღიარებული არის მხოლოდ, რომ თვითეულ კაცს აქვს შეუგრძნობი რაღაც, რომელიც მას სიცოცხლეს ანიჭებს. სანამ კაცი ცოცხალია, ამ “რაღაცაზე” არ ფიქრობს, ხოლო სიკვდილის შემდეგ კი ამ მკვდარის “რაღაცას” სასმელ-საჭმელით უმასპინძლდებიან; თუ გარდაცვალებულს კარგად არ დააურვებენ, მას კარგად არ მოუვლიან, მას შეუძლია მობრუნდეს და ცოცხლებს დიდი ზიანი მიაყენოს. ამ ნიადაგზე წარმოიშვა ის შეხედულება, რომ სული არის ქარი, გრიგალი და სხვ.

სუმერ-ბაბილონელთა რწმენით, სიკვდილის შემდეგ ადამიანის სული ადის ცაში და აქედან არის შეხედულება, რომ სულნი ვარსკვლავებზე ადიანო. ერთ-ერთ ბაბილონურ ნაწერში დინასტია ურ-ის შესახებ ნათქვამია – მეფე ბურსინ არის იუპიტერი. 6. და ასურული ერთი ლოცვა ამბობს – ვინ იცის, ღმერთო ჩემო, შენი სასუფეველი? შენი ბინა შესანიშნავი? შენი სადგური? მე მათ ვერასოდეს ვიხილავ!

ძველ ასურელებს მიაჩნიათ, სული არალლუს მიდისო ქვესკნელში და ვერასოდეს ეღირსება ღმერთი იხილოსო.

სპარსულნი მოძღვრებანი

ძველი ირანული წარმოდგენით: სიკვდილი არის სიცოცხლის გაგრძელება – ადამიანი საიქიოში ცხოვრობს ისე, როგორც აქ, სააქაოში ცხოვრობდა (ვენდიდად 5,7). ზარათუშტრას სწავლის მიხედვით, გარდაცვალებულის სულის გასამართლება ხდება “ჩინვატის” (“სინვატის”) (ქართული: ბეწვის!) ხიდის წინ. კეთილი სული ავა “ქებათა გალობის” სასახლეში (“გაროდემანა”) ანუ “კეთილი აზრის” ბინაში. ესაა “აგნჰუ”-“ვაშიტა” – საუკეთესო ცხოვრება სულიერ მხარეში, რომელს ეწოდება აგრეთვე: “დღეგრძელი სიცოცხლე” = “დარეგოჯიატი”; ბოროტნი სულნი კი სინვატის ხიდიდან ჯოჯოხეთს მისცვივიან.

მაზდეიზმის თანახმად: ყველა კეთილი ფიქრი, კეთილნი სიტყვანი, კეთილნი მოქმედებანი სამოთხეს მოიპოვებენ. სად მიდის სული? “გათა”-ს ერთი გალობა(“იასნა” 43) აღნიშნავს მზის მხარეს, როგორც ადგილს, სადაც არის სრულყოფილი სათნოება. შვიდკარიან “იასნა”-ში, რომელიც ნაკლებად ძველია, გამოთქმულია უფალთან მისვლის სურვილი, მივიდეს მის ნათელში, უუმაღლეს ზენაში, სადაც მზე იმყოფება, – ამბობენო (“იასნა” 36). ვარსკვლავნი, მზე და მთვარე ნეტარ სულთ მიესალმებიან. ეს ნეტარნი სულნი ჯერ ადიან ვარსკვლავთა მხარეში, მერმე მთვარის მხარეში, შემდეგ კი – მზის მხარეში და ბოლოს ისინი შედიან დაუსრულებელ ნათელში, უზეშთაეს ცაში, სადაც უფალი-ღმერთი სუფევს. ამ ცის სახელი არის “გაროდემანა” – “გათა”-ს წიგნის მიხედვით და “გარონმანა”, “ავესტა”-ს წიგნის თანახმად.

მაზდეიზმის სწავლით: ნეტარება არის უფალთან ყოფნა, ღმერთის ზეყანაში ცხოვრება, სადაც ორი გვარი სამოთხე (“პარადის”) სუფევს. “ნატოქსტ”-ის წიგნის მიხედვით: ეს ადგილი სამი გვარია: “ჰუმატა”, “ჰუქსტა”, და “ჰვარშტა”, ანუ ვარსკვლავთა, მთვარისა და მზის მხარე, სადაც სამი სხვა და სხვა ხარისხის ნეტარება არსებობს. მზის მხარეში აღსვლა მათ შეუძლიათ, რომელნიც სამეფო ხელისუფლებას სამართლიანად ხმარობდნენ და თავის სამფლობელოს კეთილად მართავდნენ (“არტა ვირაფ”, 9,1). უფრო ნაკლები ღირებულების სათნოებანი მთვარის მხარეში შედიან. და ბოლოს ისინი, ვინც ვარსკვლავთა მხარეში ადიან, ის სულნი არიან, რომელთაც შეასრულეს “იაშტ” მსხვერპლნი, ან გალობანი “გათა”-სი. და სხვა.

“დემანვედ”-ისა და შუა სპარსული მწერლობის თანახმად: სულს გასამართლება მოელის სინვანტის ხიდთან (ეს ხიდი უნდა ყოფილიყო ალბურს ანუ ალბურსის მთაზე!). მოსამართლე არის მითრა, სრაოშა, რაშნუ, ზარათუშტრა, ან თვით უზენაესი ღმერთი – მაზდა აჰურა. კეთილი სული ადის გარონმანა-ში, პარადისი ანუ სამოთხე ძევს უსაწყისო სინათლის სასუფეველში, სადაც – მაზდა აჰურას და წმიდა უკვდავთა წრეში მარადი და საუკუნო ნეტარება სუფევს.

წმიდა წიგნის (“დამდათ ნასკ”) მიხედვით – მაზდა ღმერთმა შექმნა შვიდ ცათა სული და მნათობნი. მიწაზე ჩამოსვლისას სული გაივლის ამ შვიდ ცას და თითოული ცის უფალი მას თავის ბუნებას მიუბოძებს. გვამის სიკვდილის შემდეგ სული აივლის იმავე შვიდ ცას და თითოულ ცაზე თავის უკეთურ მიდრეკილებებს დასტოვებს. განწმენდილი ამგვარად, იგი ღმერთს უბრუნდება. ამ შვიდი ცით ნაჩვენებია შვიდი მნათობი, როგორც ბოროტების ძალები, ვით შვიდი ცოდვის მატარებელი. ღმერთთა ცას იქით არის უუმაღლესი და უუნეტარესი ადგილი, მარადი ნათელი პირველადი, ანუ უწინარესი ღმერთისა. მასთან მიდის გვამისაგან განთავისუფლებული სული და მას უერთდება იგი.

ამ სწავლაში უკვე არის ასტროლოგიური მოძღვრების გავლენა. ხოლო უფრო გარკვევით ეს შეხედულება მოცემულია ერთ ძველ ირანულ რწმენაში, რომლის თანახმად, სული ვით სინათლე, ან ვითარცა ვარსკვლავური სხეული, რომელიც გარეგნულად მიწიერი გვამის სახეს ინარჩუნებს, სიკვდილის შემდეგ თავის შემქმნელ ვარსკვლავს უბრუნდება და იქ უბრუნდება სწორედ იმ ვარსკვლავის ბრწყინვალებას, რომელს იგი ეკუთვნის. პირველი რიგის სულნი ბრწყინავენ როგორც ვარსკვლავნი; მეორე რიგის სულნი ანათებენ ვით მთვარე; მესამე რიგის სულნი ელვარებენ ვითარცა მზე. და პროფ. ვ. გუნდელ არდგენს საკითხს – იქნება ამ ძველ სპარსული შეხედულებისაა ის სათავე, საიდანაც გამომდინარეობს რწმენა საიქიოში ვარსკვლავებზე სულის მარადის ცხოვრების შესახებო?


ინდურნი სწავლანი

“ვედა”-ს გალობათა მიხედვით: ყველა არის მოკვდავი, ვინც არ იყო ღირსი ღმერთად გარდაქცეულიყო. უკვდავნი სულნი ეტლის საშუალებით ადიან ცად. ის ნაწილი ადამიანთა არსებისა, რომელიც ბუნების წიაღს უბრუნდება, არის სიცოცხლის სული (“ჯივატმა”), ხოლო ის ნაწილი, რომელიც უზენაეს სულში შთაინთქმება, არის “პარატმა”.

რომელ ხანაში მიიღო ბრაჰმანიზმმა სულთა გადასახლებისა და ჩასახლების რწმენა, ძნელი გამოსარკვევია როგორც ამბობს პროფ. ჯევონს – მაგრამ იგი ძველ საღმრთო წერილში “უპანიმად” უკვე მოსჩანს. სულთა ტრანსმიგრაციო აქ უკვე დაკავშირებულია განსჯის მარტივ წარმოდგენასთან, რომლის თანახმად, ცუდი და ბოროტი სული დაისჯება რომელიმე პირუტყვის გვამში ჩასახლებითო. ოღონდ ამნაირი სულისათვის არსებობს განწმედის საშუალება და მას შეუძლია ისევ ადამიანს დაუბრუნდეს. ეს ჩასახლება სულისა ხდება იმდენჯერ და იმ დრომდე, სანამ სული სავსებით არ განიწმიდება. ეს გრძელი მიმდინარეობა სულისცვალებისა, ანუ “სამსარას”-ი, თუ როდის სრულდება, ამაზე ბრაჰმანიზმი, როგორც რელიგია, პასუხს არ იძლევა, გარნა ფილოსოფიური პასუხი შემდეგია: “ატმან” (“თვითონ”, “თავად”) გაიგივებულია ბრაჰმასთან, რომელიც არის ერთად ერთი ნამდვილვეობა, ჭეშმარიტი არსებობა, ხოლო ხსნა მდგომარეობს არსებობის ჯაჭვისაგან “ატმან”-ის განთავისუფლებაში.

ინდური წმიდა წიგნის “ვედა”-ს პოეტები აღწერენ ქვეყანას, რომელს “იამა” ჰქვია; ხან და ხან იგი წარმოდგენილია, როგორც პირველი ადამიანი, მკვდარი, რომელი იქ მივიდა და იგი არის ციური ქვეყანა. მეორე გალობაში “იამა” არის, “ვარუნა”-ს უმაღლეს ცაში, სადაც ნეტარნი ცხოვრობენ უკუნითი უკუნისამდე. სხვა გალობაში კიდევ, იამა არის მზის შუქნი, ან ვარსკვლავთა შუქნი. 14. ან კიდევ:

კეთილნი სულნი ცხოვრობენ იამას სამეფოში, ან უკეთ – ცის მწვერვალზე, მზეზე, რომლის ცეცხლს ისინი გარეუვლიან, ანათებენ მარად და საიდანაც ისინი თავის შთამომავლობას ამ ქვეყანაში დაჰყურებენო.

ინდოეთის დიდ ეპოსში “რამაიანა” მოთხრობილი არის ერთი განდეგილის ცად ამაღლების ამბავი – მან მიიღო ღმრთეებრი სახე და პირდაპირ ავიდა ცად “საკრა”-სთან (“ინდრა ძლიერი”) ერთად. განდეგილი, მხლებელ საკრას-თან ერთად, მიმართავს იმ წამსვე ორ მოხუცს – მე მივაღწიე უუმაღლეს სასუფეველს – უთხრა მან თავის მშობლებს – იმის წყალობით, რომ მე თქვენზე კარგად ვზრუნავდი. მალე თქვენც მოხვალთ ჩემთან, სრულიად ახლოს. – ეს მოხუცებულნი ავიდნენ კოცონზე და მივიდნენ ცაში. რელიგიურ თხუზულებაში – “პურანა” (მეოთხე ან მეხუთე საუკუნე) – თარმა ეუბნება მეფეს: მე წაგიყვან ცად… ამოდი ეტლში მოდი დაუყონებლივ! იგი ავიდა ეტლში და წაიყვანა ჰერიმ ციურ ქვეყანაში

ბუდთას მოძღვრებით, ადამიანის არსებობა დაკავშირებულია დაბადებათა ბორბალთან. ყველაფერი არის ნაყოფი და ყველაფერი არის თესლი. რაც ადამიანმა სიცოცხლის განმავლობაში დასთესა, იგივე უნდა მოიმკოს. მაგრამ ვინაიდან მას ამისათვის ერთი სიცოცხლე არა ჰყოფნის და ერთი სიცოცხლის მანძილზე იგი სანაცვლოს ვერ ჰპოვებს, ამიტომ თვითეულმა კაცმა მრავალი არსებობა უნდა გაიაროს, როგორც ადამიანმა, ან ვით ცხოველმა: იგი მრავალ ჯერ უნდა დაიბადოს; მრავალ ჯერ ხორცი შეისხას და ახალი ცხოვრება თავის ახალ გვამში უნდა გაატაროს, ვით ადამიანმა, ვით პირუტყვმა, ან ვით ფრინველმა. თითოული ცხოვრება წინდაწინ განსაზღვრულია წინა ცხოვრებით. ეს არის მისი “კარმა”. ადამიანის კეთილნი და ბოროტნი მოქმედებანი გადასწყვეტენ მომავალი ცხოვრებისათვის მის ყოფნასა და ბედს ახალი დაბადების დროს – რამდენად ადამიანი მეტ სიკეთეს მოიპოვებს, იმდენად მისი სული, ახალი ხორცშესხმისას, ანუ დაბადებისას, მაღლდება და სპეტაკდება და ბოლოს იგი აღწევს უკვდავებას, ესე იგი, მას აღარ დასჭირდება კვლავ დაბადება და კიდევ ახალ გვამში გარდასვლა. ესაა ადამიანის განთავისუფლება სიკვდილისაგან და ხელახალი დაბადებისაგან. ეს უკვდავება არის “ნირვანა”.

ეგვიპტურნი შეხედულებანი

მკვდართა ქვეყანის შესახებ ეგვიპტელებს სხვა და სხვა შეხედულება ჰქონდათ. მკვდართა ქვეყანა არის დასავლეთში, მზის ჩასვლის მიმართულებით და მკვდარნი არიან დასავლელნი. იქ არიან კარნი შესავალნი სანეტარო ველთაკენ, რომელთაც მკვდარნი ამუშავებენ; ხოლო ეს შესავალნი არიან ღამის გვირაბნი, სადაც საშინელნი არსებანი ცხოვრობენ. ოზირისი არის ღამის ქვეყანაში მკვდართა მსაჯული. მაგრამ ამას გარდა მკვდარნი მიდიან ცად და იქ ოზირისი ზის ვით მსაჯული “რე”-მზეს გვერდით.

ეგვიპტელებს რწამდათ, თვითეულ ადამიანს აქვსო თავისი საკუთარი სული (“კა”), რომელიც არის მისივე ზუსტი გამოსახვა, ანუ ორეული მისი, იმავე ხასიათითა და ნიშნებით, რაც ჰქონდა ადამიანს. დარჩენილია დღემდე მრავალი ქანდაკება, რომლითაც გამოხატულია ფარაო; იგი რომელიმე ღმერთის წინაშე სდგას და ამ მეფეს უკან უდგას მისი სული, ანუ მისი ორეული: პაწაწინა, მაგრამ იმგვარათვე გამოსახული ვითარცა თვითონ მეფე.

ხშირად – ამბობს ფრეზერ – სული წარმოედგინათ ვით ფრინველი, რომელიც გასაფრენად მზად არის. ამ შეხედულებამ დასტოვა თავისი კვალი მრავალ ენაში და ხშირად გვხვდება პოეტურ შედარებებში. მაგრამ ის, რაც არის პოეტური შედარება თანამედროვე ევროპიულ მწერლობაში, ჩვენს თანამედროვე მწერლობაში, და ახლაც ზოგი ხალხისათვისო, – ის ძველად იყო რწმენა სინამდვილისა, ნამდვილვეობისა (“რეალიტე” = რეალობა), და ასეთსავე აზრს გვეტყვის ნესტანი, როდესაც იგი ტარიელსა სწერს – ზეცით მომხვდენ ნუთუ ფრთენი (1303), მომცეს ფრთენი და აღვფრინდე (1304).

სული მფრინველია და მას შეუძლია გაფრინდეს აგრეთვე ძილის დროსაც. გაღვიძებისას ისევ უკანვე ბრუნდება. და სხვა.

ეგვიპტელთა წარმოდგენით, თუმცა მზე ღამით მკვდართა სამეფოს ანათებს, მაინც მკვდართა სადგომია და სასიხარულო იქ არა არის რა. ამიტომ ეგვიპტელთა ფიქრში დროულად სდგება მნიშვნელოვანი საკითხი – ხომ არ შეიძლება ყველა, მართალი და ცოდვილი, ბრალიანი და უბრალო, დიდი და პატარა ამ ბნელ სამეფოში ერთნაირად მოთავსდეს? ხომ უნდა იყოს განსხვავება კეთილსა და უკეთურს შორის? მეფე არის დიდი კაცი, მღვდელიც აგრეთვე! ხომ არ შეიძლება ისინი ქვესკნელში ერთად იმყოფებოდნენ? დიდთა და ძლიერთა სულნი ალბათ წყვდიადის მხარეში არ მიდიან! მაშ სად მიდიან? და აი აქ დაიბადა რწმენა, რომლის თანახმად, მათი სულნი ცაში მიდიან. უდიდესი ღმერთი – მზე – უფალი ცისა და ხმელეთისა ხელს უწოდებს ამ სულებს და აჰყავს ისინი ცაში; ან ეხმარება ამ სულებს ცად ასასვლელად ცის ღმერთი-დიაცი და მათ იგი ვარსკვლავებზე ათავსებს; ან მიფრინავენ ეს სულნი, როგორც ერთი პირამიდის უძველესი ტექსტი ამბობს: როგორც შავარდენი (ქორი) და მას აქვს ფრთები ბატისა; ან მიფრინავს ეს სული ვით წერო; იგი ჰკოცნის ცას ვით შავარდენი; ან მკვდარი ახტება ვითარცა კალია!

– ასე მიფრინავს ეს სული თქვენგან, ადამიანო, თქვენგან! იგი აწ აღარ არის მიწაზე! იგი ცაშია თავის ძმა-ღმერთებთან, სადაც მას ცის ღმერთი-დიაცი თავის ხელებს უწოდებს. ადის იგი ცად, ოჰ, “რე”! (“მზე-ღმერთი”) შავარდენის თავით და ბატის ფრთებით… ცაში მას გარდაუვალ, მარად ვარსკვლავად აჯენს “ცის-ღმერთი-დიაცი “ნუტ”...

სული ცად მიდის და არა ქვესკნელში, ღამის ქვეყანაში, რომელიც ბოროტთათვის არის დანიშნული.

ებრაელთა რწმენანი

რაც სულის ვითარებას სიკვდილის შემდეგ შეეხება, ძველ ებრაელთაც იგივე წარმოდგენა ჰქონდათ, რაც ბაბილონელებს. მათი რწმენით, ადამიანის სული გვამის სიკვდილის შემდეგ, გვამთან ერთად მიდის ქვესკნელში: “შეოლ”, სადაც იგი საცოდავ მდგომარეობაში იმყოფება. ამავე დროს ებრაელებს რწამდათ, მკვდარი იქ, საიქიოში თითქმის იგივეს აკეთებს, რასაც ამ ქვეყანაზე, სააქაოშიო: გარდაცვალებულნი მეფენი ისხდნენ ტახტზე, თუმცა მათ ჭიები ჰფარავდნენ და სხვა. წინასწარმეტყველი ეზეკიელი ამბობს (32, 27 32): შეოლ არის ქვესკნელის მხარე, სადაც ყველა ერის მკვდარნი თავს იყრიანო; ამ წყვდიადის მცხოვრებთ ჰქვიათ “რეფაიმ”, ანუ უმწეო.

შემდეგ ხანაში სპარსთა და მერმე ბერძენთა გავლენით შეითვისეს ის სწავლა, რომლის თანახმად სული არის უკვდავი.

ენოქის წიგნი, რომელიც დაწერილია 170 წლებში ქრისტეს წინ, სულის უკვდავებას კიდევ უარჰყოფს, მაგრამ რამოდენიმე წლის შემდეგ, დანიელი სულის უკვდავებასა და აღდგომას აღიარებს (დანიელი 12, 2).

ფარისეველებმა შეითვისეს ეს სწავლა, ხოლო სადუკეველნი კვლავ ძველ რწმენას შერჩნენ, უმთავრესად. ბიბლიის შემდეგი ხანის მწერლობა სულის საკითხში უკვე ბერძნული გავლენითაა შეპყრობილი. ხდება სულთა განსჯა. ყოველი სულის ავლადიდება სასწორზე აიწონება; განაჩენი სამართლიანია; ცოდვილნი, ურწმუნონი ჯოჯოხეთს ჩაცვივდებიან.

ასტროლოგიურნი სწავლანი

ბაბილონურ-ქალდეურმა ასტროლოგიურმა მოძღვრებამ, ადამიანის სულს სიკვდილის შემდეგ, ადგილი ცაში მოუძებნა. ეს ასტროლოგიური რწმენა ბაბილონ-ქალდეველთაგან და ეგვიპტელთაგან საბერძნეთს გავრცელდა და იქედან რომს შეეხიზნა. ამგვარი რწმენა პირველად ყოვლისა პითაგორასის მიმდევრებმა შეითვისეს.

სტოელთა სკოლის სხვა და სხვა მიმდევარი იმ შეხედულებას იზიარებს, რომ სული მთვარეზე მიდის. პოსეიდონიოს აპამაელი, პოხოსის ფიზიკურ დებულებას ემყარება და ამტკიცებს, სული ცეცხლებრივი სუნთქვა არისო და გვამის სიკვდილის შემდეგ მისი სული მიდის ცაში და მთვარის გარშემო მყოფ არეში ბინადრობსო. სული რომ მთვარეზე, მზეზე, და საერთოდ ვარსკვლავებზე ადის, ეს საერთო რწმენად გარდაიქცა და იგი დღესაც არაა გამქრალი. ცნობილია ციცერონის ერთი გამოთქმა – თითქმის მთელი ცა სავსეა კაცობრიობითო!

მაგრამ როგორ ადის სული მზეზე, მთვარეზე და ვარსკვლავებზე? სპარსელებს და ეგვიპტელებს სჯეროდათ, ერთ რომელიმე ადგილზე ცა და ხმელეთი ერთმანეთს ხვდება და იქ სული პირდაპირ ზეცას ადისო. მეორე რწმენით, რომელიც ყველგან იყო გავრცელებული, სული მიდის ცად კიბის საშუალებით. მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანია ის შეხედულება, რომლის თანახმად სული ცად მიდის “რა”- ღმერთის, ანუ მზე-ღმერთის ნავითო. 1954 წელს ეგვიპტელმა არქეოლოგოსმა ქემალ ელ-მალახმა ხეოპსის განთქმულ პირამიდაში აღმოაჩინა დღემდე უცნობი ნავი, ხუთი ათასი წლის წინად გაკეთებული; ეს ნავი არის “მზის ნავი”. მზის ნავი მას ეწოდებოდა, რადგან იმ ნავით, ეგვიპტელთა რწმენით, სული მზეზე მიემგზავრებოდა.

ასტროლოგიის გავლენით გავრცელდაო – ამბობს ფრანს კჲუმონ – ის რწმენა, რომ სულები მზეზე და მთვარეზე ადიან და ისინი ნავით მისცურავენო.

ეს შეხედულება შეითვისა მანიქეიზმმა, რომლის მიხედვით, სულები მიემგზავრებიან ჯერ მთვარეზე და მერმე მზეზე და იქიდან “დიდების სვეტზე”; ისინი მისცურავენ ნავით. პირველყოფილ ქრისტიანებსაც რწამდათ: სულები სამოთხეში ნავით მიდიანო და დაცულია არა ერთი წარწერა ამის გამო: “მშვიდობით მგზავრობა! ბედნიერი მგზავრობა!”

გავრცელებული იყო აგრეთვე ის შეხედულება, რომ სულები მიჰქრიან ცაში ჰელიოსის-მზის ეტლით. და ეს რწმენა ბაბილონიდან და ასურეთიდან მოდის; იგივე წარმოდგენა ჰქონდათ კიდევ სპარსელებსა და ბერძნებსაც.

პარიზი, 1962 წელი