ამ ადგილას ჭოროხი გამოდის ვიწორ ხეობიდან, ქმნის ფართო კალაპოტს და მიმდინარეობს კახაბერის დაბლობში. აქ თავდებოდა ნიგალის ხევი და იწყებოდა ეგრი. რომელიც შეიცავდა, ალბათ მთელს კახაბერის დაბლობს ზღვამდის. ცხადია, იმ დროს, როდესაც სომხური გეოგრაფია არის შედგენილი (ზოგის აზრით მეხუთე საუკუნეში, ზოგის მეშვიდე საუკუნეში), აქ მეგრელები ცხოვრობდენ და ეს მხარე საეგროს შეადგენდა, სამეგრელოს ნაწილი იყო. "ქართლის ცხოვრება"-ც კლარჯეთის საზღვრებს უჩვენებს არსიანის ქედიდან ზღვამდე. კლარჯეთი ეხლა ცალკე სოფელსაც ჰქვია, არტანუჯის რაიონში, სოფელ ტანზოტის მახლობლად, ამ სოფლის დასავლეთით მშვენიერი ციხეც არსებობს ორი კოშკით და მახლობლად ეკლესიის ნანგრევებია დაცული (მარრის დღიური, გვ. 107).

ისპირს შეადგენდა ზემო და შუა წელი ჭოროხისა. ხოლო ტაოს მთელი დანარჩენი ნაწილი, ესე იგი სამხრეთის და სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაწილი ბასეინისა, ყოფილა ოლთისის ოკრუგი, თორთუმი, იშხანი და სხვა: მაგრამ ვინაიდან ისპირი ხშირად ტაოში შედიოდა, მთელი ჭოროხის ბასეინი ჩვენს ისტორიაში ცნობილი იყო ტაო-კლარჯეთად.

მდინარე ჭოროხი

მდინარე ჭოროხი, რომელიც თავის შემადგენლობითურთ არის სიცოცხლის მიმცემი მთელი ტაო-კლარჯეთისა, იწყება სომხეთის მაღალ პლატოზე ანუ, უკეთ ვთქვათ, ამ პლატოს მთების კვანძში, ერზერუმისა და ბაიბურთის შუა, აქვე აქვთ სათავე მდინარეებს - ევფრატს და არეზსაც, მაგრამ ესენი სხვადასხვა მხრით მიემართებიან. ევფრატი ეკუთვნის სპარსეთის ზღვის ყურეს, არეზი უერთდება მტკვარს მის ბოლოწელში და მტკვართან ერთად ეკუთვნის კასპიის ზღვის ბასეინს, ხოლო ჭოროხი შავი ზღვის ბასეინს.

მიმდინარეობა ჭოროხისა ერთობ უსწორმასწოროა. თავიდან ის მიემართება დასავლეთისაკენ, მაგრამ ქალაქ ბაიბურთიდან ჯერ იწყებს დენას ჩრდილოეთით, შემდეგ ჩრდილო-აღმოსავლეთით; ოლთისის წყალის შერთვის შემდეგ მიიქცევს პირს ჩრდილოეთით; ხოლო აჭარისწყალის შერთვის შემდეგ მიემართება ჩრდილო-დასავლეთისაკენ, გამოდის კახაბერის დაბლობზე და შეერთვის შავზღვას რვა კილომეტრის სიშორით ქალაქ ბათუმიდან. შესართავთან ის ქმნის რამოდენიმე ჭალაკს, დელტას.

ჭოროხი მთის მდინარეა. განი მისი კალაპოტისა არსად არ აღემატება 200 საჟენს და საზოგადოდ შეიცავს ასიდან ორმოცდაათ საჟენამდე. ზოგჯერ ჭოროხი იკვლევს გზას სულ ვიწრო კლდის ნაპრალებში და მაშინ მისი განი სულ მცირეა. მაგალითად, ართვინის ხიდთან განი მდინარისა უდრის 12 საჟენს, სიღრმე წყლისა სხვადასხვაა, მაგრამ საზოგადოდ სამს მეტრს არ აღემატება. ართვინიდან ჭოროხზე ნაოსნობა იწყება, მაგრამ ნავები ბრტყელძირიანებია, კაიუკები, და ბათუმამდის სულ 5-6 საათში ჩამოდიან, ხოლო უკანვე მათ ზემოთ ატანას რამოდენიმე დღე უნდება და ისიც საჭეების საშვალებით.

ჭოროხის შემდინარე წყლები ერთობ მრავალია. მარცხენა შემდინარენი იწყებიან პონტოს ქედიდან; ამათი სიგრძე არ აღემატება 30-40 კილომეტრს, კლდოვან ვიწრო კალაპოტებში მომდინარეობენ დიდის სისწრაფით, კიდეები ტყიანი აქვთ. ასეთებია: პარხალის-წყალი და მისი შემდინარენი - არმენხევი და კობაკი, შემდეგ ბეღლევანი, იჩხალა, მურღული და ხატილა. უკანასკნელი ოთხი ბათუმის ოლქს ეკუთვნოდა წინათ. მარჯვენა შემდინარენი ჭოროხისა ბევრად უფრო გრძელნი და დიდრონი არიან: მათ შორის აღსანიშნავია აჭარის-წყალი, 70 ვერსი სიგრძით, ერთვის ჭოროხს 15 ვერსის სიშორით მისი ზღვაში შესართავიდან.

აჭარის-წყლის აუზი შესდგება თვით თავი აჭარის ხევიდან და შვიდი გვერდის ხეობითგან. შემდეგი შემდინარე არის მაჭახელის-წყალი, 35 ვერსი სიგრძით ერთვის ჭოროხს ოთხი ვერსის ზემო აჭარის-წყლის შესართავიდან. ეს ჰქმნის მკაცრ ხეობას (ამ ხეობას წინეთ მიჭიხიანი ეწოდებოდა); განთქმული იყო საუცხოო იარაღების (თოფების, დამბაჩების) კეთებით (აქაურ თოფს გურიაში მაჭახელა ერქვა).

შემდეგი დიდი შემდინარე არის იმერხევი, 70 ვერსი სიგრძით; ამის ზემოწელი ცნობილია შავშვეთის წყლად, რომელიც ძველად იმერხეის სახელსაც ჰფარავდა. იგი ერთვის ჭოროხს ათი ვერსის ზემოთ ართვინისა. იმერხევს მარჯვნივ ერთვიან ბაძგირეთი, ჩიხორი, ახალთა და ბერთა, რომელნიც კარჩხალის ქედიდან გამოდიან და სიგრძით თვითეული არ აღემატება 20 ვერსს. მარცხენა შემდინარეთა შორის იმერხევისა აღსანიშნავია სათლელის წყალი 35 ვერსის სიგრძით, ერთვის იმერხევს სოფელ დოლისყანის ზემოთ. მარცხნივ არტანუჯის წყალს ერთთვის ქალაქ არტანუჯთან ტანზოთი. საზოგადოდ იმერხევის დიდი აუზი შეადგენს დიდს რაიონს შავშეთ-იმერთხევისა, რომელიც შემოზღუდულია ქედებით - არსიანის, კარჩხალისა და იალნუსჩალისა და იყოფა ორ ნაწილად, მთიანისა და უფრო სწორისა; პირველს შეადგენს ზემოწელი იმერხევისა, მეორეს ქვემო ნაწილი. ყველაზე უფრო დიდი შემდინარე ჭოროხისა მარჯვნით არის ოლთისის წყალი, 145 ვერსი სიგრძით; გამოდის სევრიდაგის მთიდან და თავისი მრავალრიცხოვანი შემდინარეებით ჰქმნის დიდს ბასეინს.

მარჯვნივ მას ერთვის ბანას წყალი, 52 ვერსი სიგრძით. ბანას წყლის შემდინარედ ითვლება ბარდუსის წყალი, 66 ვერსი სიგრძით. შემდეგ ოლთის წყალს ერთვის ყანლის წყალი, 48 ვერსი სიგრძით, და სალჩურის წყალი, 28 ვერსი სიგრძით. მარცხენა შემდინარეთა შორის საყურადღებოა სევრის წყალი და თორთუმის წყალი. თორთუმის წყალი ჰქმნის თორთუმის ტბას, რომლიდანაც გადმოჰქუხს ლამაზის წყალვარდნით; შუა ნაწილი ოლთისის წყლის აუზისა, ასი ვერსის სიგრძით, მსოფლიო ომამდის ეკუთვნოდა რუსეთს და შეადგენდა ოლთისის ოკრუგს ყარსის ოლქისა.

თვისებანი ჭოროხის ბასეინისა

ჭოროხის ბასეინი წარმოადგენს განსაკუთრებით სასტიკ მთიანეთის მხარეს; ის შემოზღუდულია თითქმის ყოველი მხრიდან წყალგამყოფი მაღალი ქედებით და მხოლოდ პატარა ნაწილი ეკვრის შავ ზღვას ციხისძირიდან კომპუშის კონცხამდე. აღმოსავლეთის მხრიდან მას საზღვრავს მაღალი ქედები არსიანისა და სოღანლუღისა, რომელნიც ამ მხარეს გამოყოფენ კასპიის ზღვის ბასეინიდან.

სამხრეთით მთელი რიგი მაღალი ქედებისა სხვადასხვა სახელით მიიმართებიან აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ, არზრუმის და ბაიბურთის მიმართულებით, და გამოჰყოფენ ჭოროხის ბასეინს არეზის ბასეინიდან, დასავლეთით მას ზღუდავს ბაიბურთის ანუნისპირის მთები, რომელნიც ბოლოს ქმნიან ცნობილს ზეკარს, გურჯი-ბოღაზად, ესე იგი საქართველოს კარგად წოდებულს, ჩრდილოეთის მხრით ამართულია მაღალი პონტოს ქედი, სიგრძით 675 ვერსამდის, რომელიც ყოფს ჭოროხის ბასეინს შავი ზღვისაგან. ეს ქედი იწყება მდინარე იეშილ-ირმაკის ქვემოწელიდან (ძველი ირისი), მახლობლად სამსუნისა და ნიკსერისა. თავში ის ჰყოფს შავ ზღვას იეშილ-იერმაკის და კაზილ-ირმაკის (ძველი ჰალისი) შემდინარეებისაგან და შემდეგ ჭოროხისაგან. პონტოს ქედის გაგრძელებად უნდა ჩაითვალოს კარჩხალის ქედი, რომელიც გამოყოფილია პონტოს ქედიდან ვიწრო ჭოროხის ნაპრალით. კარჩხალის ქედიც მიიმართება სამხრეთ-დასავლეთიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთად, 40 ვერსის მანძილზე და უერთდება შავშვეთის ქედს. ამიტომ ზოგიერთები კარჩხალის ქედს გულისხმობენ, როგორც გაგრძელებას შავშვეთის ქედისა. ამას გარდა, ჩრდილოეთის საზღვარს ჭოროხის ბასეინისა შეადგენს კიდევ აჭარის ქედი, რომელიც თავდება ციხისძირთან.

ციხისძირიდან პონტოს ქედის შტოის კომპუშის კონცხამდე, საიდანაც მსოფლიო ომის წინათ იწყებოდა რუს-ოსმალთა საზღვარი, ჭოროხის ბასეინი ეკვრის შავ ზღვას 40 ვერსის მანძილზე. ყველა ჩამოთვლილი წყალ-გამყოფი ქედები გამოყოფს აუარებელ მკლავებს და ქედებს, ზოგჯერ ფრიად დიდებს, რომელნიც ეხლებიან ერთიმეორეს, იკვანძებიან ერთიმეორეში და ჰქმნიან დიდრიცხოვან ღრმა ხევებს, ღელეებს. ხრამებს და ნაპრალებს. სწორი ადგილი ცოტაა, საძოვრები უამრავი, ზოგ ადგილას სჭარბობს ტყეები: მაგალითად, ყოფილ ბათუმის ოლქში ორი მესამედი სივრცისა უჭირავს ტყეს. ჰავა სხვადასხვაა და დამოკიდებულია ადგილის სიმაღლეზე. ღრმა ხევებში, რომელნიც სულ მოცულია ბაღებით, ისე თბილა, რომ ზოგჯერ თოვლი სულ არ არის, მაგრამ მთებზე საკმაოდ დიდხანს სძლებს და ადრეც მოდის.

მოკლე ისტორია ჭოროხის ბასეინისა

ისტორია ჭოროხის ბასეინისა ერთობ რთულია. აქ ხვდებოდნენ ერთმანეთს სხვადასხვა ხალხები: ქართველები, სომხები, ბიზანტიელები, სპარსელები, არაბები, თათრები-სელჯუკები, თარები-ოსმარები და სხვა.

იცვლებოდა უფლება ერთი ხალხისა მეორეზე, იცვლებოდა სარწმუნოება, ენა და განათლება. სპარსელებს, არაბებს და სელჯუკიანთ არავითარი თვალსაჩინო კვალი არ დაუტოვებიათ ამ მხარეში. დიდია გავლენა ბერძნებისა, ესე იგი ბიზანტიისა, და კიდევ უფრო მეტი სომხებისა. თავდაპირველი მკვიდრნი ჭოროხის ბასეინის, ნ. მარრის ტერმინოლოგიით, იყო თუბალ-კაინის მოდგმისა, ესე იგი შესდგებოდა ჭან-ლაზ-მეგრელთა ხალხებისაგან, მაგრამ ესენი იყვნენ მარტო ერთი ნაწილის კლარჯეთ-ისპირის - მცხოვრებნი, ხოლო ტაო-თორთუმი მეორე ქართველთა ტომით, მესხებით იყო დასახლებული. ქსენოფონტე, რომმაც ბერძენთა 10 000 მხედრით IV საუკუნეში ქრისტეს წინ ამ მხარეში გამოიარა, მცხოვრებთ ტაოხებს (ტაოხოი) უწოდებს, ესე იგი ტაოს მცხოვრებთ.

ჭან-ლაზთა ტომს ეჭირა ზემო და შუაწელი ჭოროხისა და ორივე მხარე პონტოს ქედისა, შავი ზღვიდან ჭოროხის მდინარემდე; შემდეგ მათი მოსახლეობა გავრცელებული იყო ისპირიდან ტრაპიზონამდე და მის არემარემდე, და ეს დასავლეთის ადგილი იწოდებოდა ქალდეად და მცხოვრებნი ქალდელებად ანუ ხალიბებად; ზოგჯერ ეს მხარე ცნობილი იყო ჭანეთად (ბერძნულად ცანიკად) და მცხოვრებნი ჭანებად (ბერძნულად ცანებად). ხოლო ჭოროხის ქვემო-წყლის მოსახლეობას შეადგენდა ლაზ-მეგრელთა ტომი.

ამგვარად, ძველად მთელი ჭოროხის ბასეინი დასახლებული იყო ქართველთა ტომებით, მაგრმ შემდეგ მდგომარეობა შეიცვალა. მეორე საუკუნის დასაწყისში ქრისტეს წინ, ანტიოხ დიდის დამარცხების შემდეგ, მისმა სარდლებმა არტაქსიმ და ზრიადრმა, სტრაბონის ცნობით, სომხეთი დაიპყრეს, და ამათ გააფართოვეს სომხეთის საზღვრები მეზობელი ერების, ხალიბების, მოსსინკების და სხვების მიწების შემოერთებით; შემდეგ ტაოც შევიდა სომეხთა ამ სამფლობელოში, ტაიკის სახელით.

აქედან იწყება სომხური ენის გაძლიერება ამ ადგილებში. ქალდეაში, პლინიუს სეკუნდუსის თქით, ჩნდება შერეული ტომის სომეხთ-ქალიბებისა (გენს არმენო-ხალიბეს). ასეთი შერეული მოსახლეობა სომხებ-მესხებისა უნდა ვიგულისხმოთ შემდეგ დროში ტაოშიც.

რაც შეეხება კლარჯეთს, ის ზოგჯერ გადადიოდ სომხების ხელში, მაგრამ არა ხანგრძლივად; ქართველები მას იბრუნებდენ უკან. ჩვენ გვაქვს ცნობა: მეფე მირდატმა, ბაკურის ძემან, მეოთხე საუკუნეში აღაშენა ეკლესია თუხარიის ციხეში, "რამეთუ ჴესა კლარჯეთისასა", უმატებს ქართლის ცხოვრება, "არა იყო ეკლესია". მეხუთე საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა აღაშენა ციხე არტანუჯში. თვით უსახელო სომხური გეოგრაფია, რომელსაც ზოგნი მიაწერენ მეხუთე საუკუნეს, ზოგნი მეშვიდეს, მოგვითხრობს, რომ კლარჯეთი, შავშეთი, ნიგალი (ნიგალის-ხევი), ეგერი (ეგრი) და აჭარა ქართველების პროვინციებს შეადგენდაო. მაგრამ ძველი სომეხთა მოსახლეობის გავლენა კლარჯეთშიაც ცხადად მოჩანს მრავალს გეოგრაფიულს სახელებში.

საერთოდ, არაბების შემოსევამდის, უმეტესი ნაწილი ჭოროხის ბასეინისა სომხეთის მხარეს შეადგენდა. აქ იყო გავრცელებული სომხური ქრისტიანული კულტურა. ხოლო არაბების შემოსევამ უცვალა ფერი ამ მხრეს; მეტადრე მურვანყრუს გალაშქრებამ 730 თუ 731 წელს ძირიანად მოსპო ყველაფერი: სოფლები განადგურდა, ეკლესიები, მონასტრები და ციხეები ნანგრევებად იქცა. ამას დაერთო კიდევ ხოლერა, რომელმაც ბოლო მოუღო ისედაც განადგურებულ მოსახლეობას. ხალხი ამოწყდა; რაც დარჩა ტყეში გაიხიზნა. ამ მდგომარეობაში იყო ქვეყანა, როდესაც აქ მოვიდა თავის სეფეწულით და დიდის ამალით, არაბების მერ დევნილი ქართლის ერისთავი აშოტ დიდი და აქ კლარჯეთში დაემკვიდრა. ეს იყო ქართველთა პირველი ბაგრატიონი. აშოტის მამა, ადარნასე, როგორც საფიქრებელია, იძულებით გადმოხვეწილი თავის საპატრონო ტაო-კლარჯეთიდან, არჩილ მეფის დროს მოვიდა საქართველოში და გახდა მისი ქვეშევრდომი, მისი ვასალი, მიიღო სამფლობელოდ არტანი და შულავერი; მისი ასული ლატავრა შეირთო ცოლად არჩილის შვილმა ჯუანშერმა, შვილი მისი აშოტი გახდა ქართლის ერისთავი. ადრანასემ, როგორც ეტყობა საქართველოში მოიცა ძალა და ჯუანშერისავე სიცოცხლეში დაიბრუნა თავისი კუთვნილება ტაო-კლარჯეთში, ანუ, როგორც ქართლის ცხოვრება მოგვითხრობს, "იცვალა ნასამალი კლარჯეთისა, შავშეთისა და აჭარისა, ნიგალისა, ასისფორისა, არტანისა და ქვემოსა ტაოსა და აწ ციხეთაგან, რომელი ჰქონდა შვილის-შვილთა ვახტანგ მეფისათა, და შემდგომად მისი წარვიდა ადარნასე კლარჯეთად და მუნ მოკუდა." მაშასადამე, აშოტი დაემკვიდრა თავისი მამის მამულში, ტაო-კლარჯეთში, მოშორებით თბილისის არაბთა საემიროსგან.

ამ ქვეყნის გადარჩენილმა ხალხმა ის მიიღო აღტაცებით და აღუთქვა სამსახური. აშოტმა გამოიჩინა დიდი ენერგია და უნარი თავის სამფლობელოს მოწყობისა. განაახლა არტანუჯის ციხე, რომელიც აშენებული იყო ვახტანგ გორგასლის მიერ, აღმართა შიგ ეკლესია პეტრესი და პავლესი და გააშენა ქალაქი ციხის ქვემოთ; აღადგინა გავერანებული სოფლები, შეიძინა და გააშენა ახლები. არტანუჯი გახდა რეზიდენციად პირველი ბაგრატიონისა. მაგრამ მთავარი კიდევ ის იყო, რომ მან დაიჭირა მჭიდრო კავშირი ბიზანტიასთან, მიიღო ხარისხი კურაპალატისა და ამ სახით გახელმწიფდა ტაო-კლარჯეთში (780-829). აქედან იწყება გაქართველება წინეთ გასომხებული ქართველობისა. ეს პროცესი ისეთი სწრაფი ნაბიჯით მიდიოდა წინ, რომ უკვე მეცხრე საუკუნის ბოლოს ეს ქვეყანა ენითაც და განათლებითაც სულ ქართული იყო, და ის გახდა სავანედ ქართული კულტურისა.

ათაბაგების ღვაწლი აღმაშენებლობაში ბევრ ადგილას მოიპოვება სამცხე-საათაბაგოში, მაგრამ უმთავრესად ეს ღვაწლი სამცხეს ემჩნევა. აქ მათ მიერ აშენებულია მშვენიერი საფარის და ჭულების მონასტრები; ღვაწლი მათი ჩანს ზარზმის მონასტერშიც. სამივე მონასტერში დაცულია სურათები-ფრესკები სარგის I, მისი შვილი ბექა I და შვილისშვილების, სარგის II, ყვარყვარე I და შალვასი. უკანასკნელი სურათი მოიპოვება მხოლოდ ჭულებში.

სამი შვილის გარდა ბექა I ჰყავდა კიდევ ორი ქალი. ერთი მისთხოვდა ტრაპიზონის იმპერატორს მიხეილ კომნენს, ალექსი II-ს შვილს; მეორე - ნათელა - იყო ცოლი ქართლის მეფის დიმიტრი II-ის (გარდაიცვ. 1289 წ.).

დიმიტრის ნათელადან ჰყავდა შვილი გიორგი ბრწყინვალე, რომელმაც საათაბაგო კვლავ მოიყვანა ქართლის მეფის ხელქვეშ. ამ დროიდან სამცხე-საათაბაგო 145 წელს ითვლებოდა საქართველოს ნაწილად, მაგრამ ბრძოლა ჩამოშორებისათვის არ შეწყვეტილა. როდესაც 1470 წლის ახლო ხანში საქართველო გაიყო სამ სამეფოდ და ხუთ სამთავროდ, ათაბაგებიც გამოვიდნენ ქართლის მეფის წინანდელ, ასე ვთქვათ, ნახევარმორჩილებისაგან და გახდნენ სრულნი უფალნი სამცხე-საათაბაგოსი, თუმცა ბრძოლა ქართლის მეფეთა და მათ შორის მაინც გრძელდებოდა. აქედან იწყება დაკნინება მთელი საქართველოს ნაწილებისა და მათ შორის სამცხე-საათაბაგოსი. ათაბაგები, პოლიტიკურ ჩამოშორებასთან ერთად, ცდილობდნენ ეკლესიურადაც ჩამოშორებოდნენ საქართველოს, რომ ამ მხარის ეპისკოპოსები მცხეთაში არ გაეგზავნათ საკურთხად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მიერ, არამედ ეს უფლება მიენიჭებინათ აწყურის მთავარეპისკოპოსისათვის. ამას ანტიოქიის პატრიარქის ცბიერის დახმარებით ცოტა ხანს კიდევაც მიაღწიეს. ათაბაგები განაგებდნენ დამოუკიდებლად თავის სამფლობელოს, მანამ ოსმალებმა არ დაიწყეს მხედრობა სამცხე-საათაბაგოში.

ანატოლიისა და კონსტანტინეპოლის დაპყრობის შემდეგ ოსმალებმა, სულეიმან დიდის სულთანის დროს (1552-1566), დაიკავეს არზრფუმი, ვანი და ყარსი, და დაარსეს ამ ქალაქების საბეგლარბეგოები; შემდეგ, ათაბაგ ქაიხოსრო მეორის დროს (1545-1573), დაიპყრეს მთელი ჭოროხის ბასეინი, სახელდობრ 1550 წელს ტაო, 1552 წელს არტანუჯი და არდაგანი. ამასთანავე, ბაიბურთი, ხახული, ოლთისი და ბანა (პენიაკი) ადმინისტრატიულად სანჯაყებად გამოცხადეს, შემდეგ განაახლეს ციხეები ყარსისა და არდაგანისა. არდაგანის ციხის კედელზე დღემდე დაცულია წარწერა სულეიმან დიდისა 1555 წლის თარიღით. შემდეგლ ლალა-ფაშის დიდი ლაშქრობის დროს, 1578 წელს დაპყრობილ იქნა ჩილდირი, ხერთვისი, ახალქალაქი, ახალციხე და აწყური, და ამრიგად, მთელი სამხე-საათაბაგო მთლად მოექცა ოსმალთა მფლობელობაში. ქაიხოსრო II შვილები - ყვარყვარე V (1573 -1582), მანუჩარ II (1558-1614), ამის შვილი მანუჩარ მესამე (161-1625) იძულებულნი იყვნენ დამორჩილებოდნენ ოსმალებს და მათის სახელით დარჩენილიყვნენ მმართველად ამა თუ იმ საათაბაგოს ნაწილებისა, მაგრამ ჯერ კიდევ ქრისტიანობა შეინარჩუნეს; ხოლო ბექა III-ს შვილმა ყვარყვარე V-მ, მოწამლა თავისი ძმისწული, კანონიერი ათაბაგი მანუჩარ III, წავიდა სტამბოლს, მიიღო იქ მუსულმანობა საფარ-ფაშის წოდებითა და გახდა ახალციხის ფაშა.

ახალციხის საფაშალიკოში შედიოდა არა მთელი სამცხესაათაბაგო, არამედ მხოლოდ სამცხე და ჯავახეთი. საფარ-ფაშა და მისი შთამომავალნი, ახალციხის ფაშები, ადმინისტრატიულად ემორჩილებოდენ არზრუმის ფაშას.

აქედან იწყება ტრაღედია სამცხე-საათაბაგოსი, საქართველოს ამ საუკეთესო კულტურული ნაწილის.

ვისაც არ სურდა მაჰმადიანობის მიღება, მისთვის ყოველი სახსარი ცხოვრებისა მოსპობილი იყო, ამიტომ თავადაზნაურობა, რომელმაც არ უღალატა მამაპაპურ სარწმუნოებას, იძულებული შეიქმნა გადასახლებულიყო ქართლში, კახეთში, იმერეთში, გურიაში და სხვა ადგილებში. ამათ რიცხვში უფრო წარჩინებული გვარები არიან: შალიკაშვილი, ციციშვილი, ავალიშვილი, ჯაყელი, დიასამიძე, გოგორიშვილი, თავდგირიძე, ხიმშიაშვილი, კავკასიძე, დოლენჯიშვილი, ხერხეულიძე, თაქთაქიშვილი, ქობულაშვილი (ქობულისძე), სუმბათაშვილი, ზედგინიძე, თუხარელი, გუგუნავა და სხვა.

ვინც გამაჰმადიანდა და ასეთები უმრავლესობა იყო, მიიღეს თათრული ხარისხი და თანამდებობანი. უბრალო ხალხი მტკიცედ იდგა სარწმუნეობაზე, მაგრამ უამრავი გადასახადებით და ყოველგვარი შევიწროებით იძულებული იყო ცხოვრების შერჩენისათვის თანდათან მაჰმადიანი გამხდარიყო. ეკლესიები და მონასტრები ზედიზედ იკეტებოდა. განძეულობა ეკლესია-მონასტრებისა უმეტესი ნაწილი განადგურდა; ზოგი გადმოტანილ იქმნა საქართველოს სხვადასხვა ნაწილებში, უფრო გურიაში და სვანეთში.

ყოველგან შემოიღეს თათრული წესი და თათრული მიწათმფლობელობა. მაინც ეკლესია-მონასტრების საბოლოო ლიკვიდაცია მოხდა მხოლოდ მეჩვიდმეტე საუკუნის დამლევს; მანამდის, ასე თუ ისე, გაჭირვებით, ზოგი მონასტერი კიდევ არსებობდა და მათ წინაძღვრებს სულტანი ამტკიცებდა ფირმანით.

საფარ-ფაშის შვილისშვილის, როსტომ ფაშის დროს (1647-1695) სამცხე-საათაბაგო გარეგნულად მაინც გახდა სამუსულმანო ქვეყნად. ხოლო ქობულებში, აჭარაში და იმერხევში მაჰმადიანობამ ფეხი ვერ მოიდგა მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისამდე; არც ოსმალტთა პოლიტიკური უფლება ყოფილა აქ განმტკიცებული. ზოგ სხვა ადგილებში დიდხანს დარჩენ ქრისტიანები ხან ფარულად, ხან აშკარად. მაგალითად, გიორგი ყაზბეგმა 1874 წელს პარხალის მიდამოებში იპოვნა ხუთი კომლი აშკარად ამღიარებელი ქრისტიანობისა და მათი მღვდელი, გვარად მღებრიძე, ხოლო 80 კომლი ფარული ქრისტიანები იყვნენ. ესენი იყვნენ სოფელ ხევეკისა და არმენხევის მცხოვრებნი.

უკანასკნელი მსოფლიო ომის დროს, როდესაც რუსის ჯარმა დაიკავა ჭოროხის ბასეინი, მთელმა ამ სოფლის მოსახლეობამ აშკარად აღიარა თავისი ქრისტიანული რწმენა და დიდ სიხარულს განიცდიდნენ. ჩვენმა 1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიციის წევრებმა დ. შევარდნაძემ და ი. ზდანევიჩმა ინახულეს იგინი და ჰქონდათ მათთან საუბარი მრევლის მოწყობის შესახებ; ჩვენს საკათალიკოზო საბჭოს უნდა გაეგზავნა მათთვის მღვდელი, რომ ფრონტი არ მოშლილიყო და რუსის ჯარს არ მიეტოვებინა ეს მხარე. რასაკვირველია, დატრიალდენ ბერძნის მღვდელებიც და უნდოდათ ჩაეგდოთ ხელში სოფელი და დაემყარებინათ იქ ბერძნული წირვა-ლოცვა, თუმცა იქ მთელი სოფელი ქართულად ლაპარაკობს. ამ მიზნით ერთ ბერძენ მღვდელს ცბიერებით გამოერთმია მათთვის ძველი ქართული საეკლესიო წიგნები, რომელნიც მალულად შერჩენილი ჰქონებოდათ.

ზოგ ადგილას გამუსულმანებული ქართველები ასრულებენ ზოგიერთ ქრისტიანულ წესებს და ჩვეულებას. მაგალითად, ყურბან-ბაირამობის დროს (მუსულმანთა აღდგომას) ამზადებენ შეღებილ კვერცხებს და მიაქვთ ეკლესიის ნანგრევებში. ამას აღნიშნავს ე. ვეიდენბაუმიც ბანის ტაძრის შესახებ, რომელიც მან ინახულა 1879 წელს ხახულში. მონასტრის კარის ბჭეში, აღმოსავლეთის კედელში, ღვთისმშობლის სურათია გამოქანდაკებული, რომელსაც მკვიდრნი მარიამს უწოდებენ. თუმცა მუსულმანთა ქალები მეჩეთში არ დადიან, მაგრამ ამ ქანდაკებასთან მოდიან თამამად, აღიპყრობენ ხელებს და სთხოვენ შვილიერებას: ვისაც რძე აკლია, რძის მომატებას; ვისაც ავადმყოფი ჰყავს, მის მორჩენას და სხვას, ვისაც რა აწუხებს. მარიამი დიდად სწამთ არათუ დედაკაცებს, არამედ მამაკაცებსაც. მათი რწმენით, მარიამი არავის შეარჩენს ტაძრის გაუპატიურებას და ხელის ხლებას.

როდესაც რუსის ჯარმა უკანასკნელი ომის დროს ეს მხარე დაიკავა, ხახულის კომენდატად დანიშნული იყო პორუჩიკი ნ. მ. შუგუროვი და ის გვამცნობს ზოგიერთ თქმულებას ხახულის შესახებ თავის ბროშურაში.