მთავარი აქტუალური არქივი კონტაქტი გამომცემელი
ინიციაციური მოგზაურობებიდან და გმირობებიდან: არგონავტთა ექსპედიცია

«ილიადას» და ყველაზე მეტად კი «ოდისეას» მრავალი მინიშნებები მოწმობენ, რომ ჰომეროსი იცნობდა არგონავტების თავგადასავალს მათი «შორეული მოგზაურობის გემ არგოზე, რომელსაც მრავალმა პოეტმა ბევრჯერ უგალობა» («ოდისეა», XII). მაშ, მითის სიძველე უეჭველია, თუმცა ზოგიერთი ნაწილი და ლეგენდა მას მოგვიანებით დაემატა.

ექსპედიციის ყველაზე სრულ და ყველაზე დეტალურ თხრობას დიდი ალექსანდრიელი პოეტის - აპოლონიოს როდოსელის (ძვ.წ. III საუკუნე) «არგონავტიკაში» ვხვდებით; ავტორი ერუდიტი მწერალი გახლდათ, რომელმაც მის დროს ჯერ კიდევ არსებული მრავალი წყაროს გამოყენება შესძლო. დროთა განმავლობაში ამ წყაროთა უმეტესობა გაქრა. არარაფერი დარჩა ევმელოსის «კორინთიაკა»-დან (ძვ. წ. VIII თუ VII ს.), «ნაუპაკტიკა»-საგან (ძვ. წ. VI ს.), ეპიმენიდეს (ძვ. წ. VII-VI ს.) ნაწერებიდან, კლეონ კურიონელის «არგონავტიკა»-საგან და მრავალი ტრაგედიისაგან (გარდა ევრიპიდეს თხზულებისა «მედეა»), რომელთაც სიუჟეტად ექსპედიციის ესა თუ ის ეპიზოდი აიღეს. აპოლონიოს როდოსელის პოემის, ევრიპიდეს «მედეას» და დაკარგულ თხზულებათა გაფანტული ფრაგმენტების გარდა, საბედნიეროდ ჯერ კიდევ გვაქვს პინდარეს (ძვ. წ. 462 წ.) IV პითიური, ოვიდიუსის (ა. წ. VIII წ. ) «მეტამორფოზები» - რომლის მე-7 წიგნის დასაწყისი ჰყვება, როგორ დაეხმარა მედეა იასონს ოქროს საწმისის დაუფლებაში და ლათინი ვალერიუს ფლაკუსის (ა. წ. I ს.) «არგონავტიკა» და «ორფიკული არგონავტიკა» (ა. წ. IV ს.)

პირველ რიგში უნდა აღვნიშნოთ, რომ თავიდან, ამ ეპიკური ტრადიციის მთავარი პერსონაჟი, წმინდა, ცოცხალი სულის და პიროვნების მქონე გემი არგო გახლდათ. ის ქალღმერთი ათინას დახმარებით აიგო. მის ასაგებად გამოიყენეს ეპირის ძალიან ძველი სალოცავის - დოდონას ქადაგ-მისანი მუხებიდან მიღებული ძელი, რომელიც ლაპარაკის და წინასწარმეტყველების უნარს ინარჩუნებდა. სწორედ ეს ჯადოსნური ძელი გახლდათ ექსპედიციის სულიერი მეგზური. დამაგრების დროს, მან იყვირა. ძელმა უკან დაბრუნებისას ხმა კიდევ გაიღო და ზევსის სახელით არგონავტები გააფრთხილა, რომ ისინი დიდ საფრთხეში ჩავარდებოდნენ, თუ კი ჯადოსანი კირკე მათ მედეას ძმა აფსირტეს მკვლელობისაგან არ განწმენდდა.
დანარჩენი გემი ულპობი და უწვავი ხისაგან იყო ნაგები. ეს ხე, ალბათ ბერძნულ ტრადიციაში ცნობილი კოსმიური ხე გახლდათ. გემის გრძელი და წამარხული ფორმა, მას სწრაფად მოძრაობის შესაძლებლობას აძლევდა და ის მენავის ნიშნებსა და ღმერთების მითითებებს იოლად ემორჩილებოდა. მისი სისწრაფის საუკეთესო ილუსტრაცია სიმპლეგადების (თუ კიანეების) გადალახვაა. მითის იმ სცენებს შორის, რომლებიც შენათხზის გამჭვირვალე საფარველის ქვეშ მიცვალებულთა მოგზაურობას აღწერენ, ეზოტერული თვალსაზრისით, ეს ყველაზე მდიდარია. ჩვენ მას აპოლონიოს როდოსელის პოემის II-ე სიმღერაში აღწერილი ვერსიის მოკლედ გადმოცემით აღვწერთ.


ფოტოზე: ლორენცო კოსტა, არგონავტების გემი, 47 × 58, ტემპერა ხეზე, 16-ე საუკუნის პირველი ნახევარი, პადუა/იტალია

იქ ვკითხულობთ, რომ შავ ზღვაში შეღწევის საშუალების მომცემ ბოსფორის გასასვლელს, ორი კლდე – კიანეები იცავს, რომელთა შორისაც ვერავის გაევლო იმიტომ, რომ ისინი ერთმანეთს მუდამ უახლოვდებოდნენ და ეხეთქებოდნენ, ზღვის წყალი მათ ზემოთაც სჩქეფდა და დუღდა.

უნდა ითქვას, რომ უძველესი ხანის ბერძნებისათვის, შავი ზღვა გახლდათ არასტუმართმოყვარე, იდუმალი ზღვა, საიქიოს წყლების ხატი. მაშ, შავ ზღვაში შეღწევა, მიწიერი სამყაროს სულიერი სამყაროსაგან გამყოფი ინიციაციური ბარიერების გამარჯვებით დაძლევას ნიშნავდა. მისანმა ფინევსმა არგონავტები გააფრთხილა და უთხრა, რომ თუ კი მათ თვითმკვლელობა არ სურდათ, მისი რჩევები ყურად უნდა ეღოთ. ფინევსმა, არგონავტებს ურჩია, რომ წინ მტრედი გაეფრინათ. თუ კი ის კლდეებს გაიფრენდა და საღ-სალამათი შავ ზღვაში გასვლას მოახერხებდა, მაშინ არგონავტები მას უნდა გაჰყოლოდნენ და მხნედ უნდა ეცურათ. და პირიქით, თუ კლდეები ჩიტს გასრესდნენ, მაშინ არგონავტებს უარი უნდა ეთქვათ ექსპედიციაზე და უკან უნდა დაბრუნებულიყვნენ. გმირებმა ეს რჩევა ყურად იღეს. როდესაც მათ ორი მხრიდან დაბრკოლებებით შემოზღუდულ ადგილს მიაღწიეს, გემს საპირისპირო დინებამ გადაუარა და არგონავტებს კლდეების შეხეთქების ხმა შემოესმათ. უფრო მოშორებით, მათ დაინახეს კლდეები როგორ გაიხსნა. ამ დროს, ერთმა არგონავტმა მტრედი გააფრინა. მტრედმა გააღწია და არგონავტებმაც დიდი გაჭირვებითა და ძალისხმევით, ასევე ქაღმერთი ათინას დახმარებით, გასვლა შესძლეს. ამრიგად განსაცდელი განვლილი იქნა, დამარცხებული კლდე - კიანეები კი გახსნილ მდგომარეობაში სამუდამოდ გაშეშდნენ.


წყარო NASA, ჯეფ შმალცის ფოტო: შავი ზღვა


ფოტოზე: სიმპლეგადები, ბოსფორის სრუტე

უფრო გვიანდელი, მაგრამ ალბათ ბევრად უფრო ძველი წყაროებით - განსაკუთრებით ეპიმენიდეთი ნასაზრდოვები ორფიკული არგონავტიკის თანახმად, სიმპლეგადების საფრთხეს არგო არა ქალღმერთი ათინას, არამედ ორფეოსის, ინიციაციის გამორჩეული მოძღვრის ჩარევის და დახმარების წყალობით გადაურჩა. (საინტერესოა, რომ უძველესი ქრისტიანები რომის კატაკომბებში ქრისტეს ზოგჯერ ორფეოსის სახით გამოსახავდნენ. მთარგმნელი).

სიმპლეგადების თემა მითების უნივერსალური, საყოველთაო ანსამბლის ნაწილი არის. ეს ანსამბლი რელიგიის მრავალმა ისტორიკოსმა შეისწავლა, შეისწავლა ასევე მირჩა ელიადემ, რომელმაც თავის წიგნში - «მისტიკური გაჩენები» (Mircea Eliade, Naissances Mystiques, პარიზი, 1959) მას regressus uterum-ი, საშოსკენ დაბრუნების ინიციაციური სიმბოლიზმი უწოდა. საუბარი მუდამ ერთსა და იმავე რწმენაზეა, რომლის თანახმადაც, ახალი გაჩენით ღმერთების სამყაროში მოხვედრა შეიძლება, რომ ამის შედეგად ჩასახვა, ფეხმძიმობა და ამ ქვეყნად მოვლინება არის ხატები, რომელთაც სხვანაირად გამოუთქმელი განცდა-გამოცდილების მიახლოებითი იდეის გადმოცემა ძალუძთ, იდეისა, რომლის თანახმადაც ეს დაბრუნება საფრთხეებით სავსეა და მოითხოვს «სულში» განხორციელებულ ნახტომს დროსა და სივრცეში, რომელიც გმირს «ტრანსცენდენტურ» მდგომარეობამდე აამაღლებს. კლდეები (თუ სხვა კლიმატში აისბერგები), რომლებიც ერთმანეთს ეჯახებიან ხოლმე, არიან ყბები გიგანტისა, რომლის წიაღშიც, რომლის შიგნითაც მიცვალებულთა საცხოვრისი ჯადოსნური ქვეყანა არის; ეს კარები მხოლოდ რჩეულთა წინაშე იღება.

გავიხსენოთ ამერიკელ ინდიელ იროკეზთა ლეგენდებში აღებული ერთი მაგალითი (H. Rieder, Le folklore des Peaux-rouges, წითელკანიანთა ფოლკლორი, პარიზი, 1976):

განსაცდელებით სავსე ხანგრძლივი მოგზაურობის შემდეგ, გმირი დაგავენდა ერთადერთი თანამგზავრის თანხლებით სამყაროს უკიდურეს დასავლეთამდე მიდის, იქამდე, სადაც მიწა მთავრდება და მას ცა უახლოვდება. დაგავენდამ დაინახა, რომ ცის კამარის ნაპირი უძრავი არაა. იგი დიდი ხის სიმაღლეზე ადის, შემდეგ ეშვება და ისევ ზევით იწევს. მაღლა ყოფნისას, მის უკან ნათდება. იმ დროს, როდესაც ცა მაღლა ადის, დაგავენდა მთელი სისწრაფით გარბის; მას მეორე მხარეს გაღწევა სურს. ცის მაღლა ასვლის მომენტში, დაგავენდა გასვლას ახერხებს, მაგრამ მის თანამგზავრს თვალს ძლიერი სინათლე სჭრის, ის დაეცემა, დაშვებული კამარა მას გასრესს. საიქიოს სინათლეს მხოლოდ რჩეულები უძლებენ...

ცოცხალი სული მხოლოდ გემ «არგოს» არ ჰქონია. ფეაკელების, ღმერთების ახლობელი ხალხის შესახებ, ჰომეროსი «ოდისეაში» წერს, რომ მათ გონიერი, საზრიანი გემები აქვთ, რომელთაც არ სჭირდებათ არც საჭე და არც მესაჭე. ამ გემებმა იციან ადამიანთა აზრები და გრძნობები, ქალაქები და სოფლები. მათ მღელვარე ზღვაში და უამინდობაში სწრაფად ცურვა უშიშრად შეუძლიათ (ჰომეროსი, ოდისეა, VIII ). ზებუნებრივი ცოდნა, უძლეველობა, გამძლეობა – ესაა სამი ღვთაერივი ატრიბუტი.

არგონავტების დაბრუნების შემდეგ, გემი «არგო» ღმერთებმა ცაში აიტაცეს. ის თანავარსკვლავედად გადაიქცა. ასეთი ბოლო, გემის მზიურ ხასიათს უსვამს ხაზს. (აქ აღსანიშნავია, რომ კოლხეთის მეფე აიეტი მზის შვილი იყო. საინტერესოა ეს უცნაური ნათესაობა - აიეტის, მედეას, აფსირტეს, კირკეს და გემი «არგოსი». აი კიდევ ერთი საიდუმლო. მთარგმნელი). მზიურ, ზოლარულ გემს აკისრია უმაღლეს ცამდე ინიციირებულთა, განდობილთა სულების გადაყვანა. ეს კი მას აახლოებს იმ წმინდა გემს, რომლითაც დიდი ეგვიპტელი ღმერთები - რე, ჰორუსი, ოსირისი და ამონი ყოველ დღე ცოცხალთა და მიცვალებულთა სამეფოებს გაივლიდნენ და გვერდით იყენებდნენ იმ რჩეულებს, რომელთა ხსნასაც ხელი შეუწყვეს.

ოქროს საწმისი

ახლა ფუნდამენტური კითხვა დავსვათ - ზუსტად რას წარმოადგენს ექსპედიციის მიზანი - ოქროს საწმისი? მითოლოგია საიდუმლოს არ ხსნის, მისი მონათხრობი ნაკლებად დამაკმაყოფილებელია, მაგრამ ამის დაწყება საჭიროა.

ისტორია სამ ფაზას შეიცავს:
ქალწულ თეოფანეზე შეყვარებულმა ღმერთმა პოსეიდონმა, თეოფანე გადაიყვანა კუნძულზე და სხვა პრეტენდენტებისაგან მის დასაფარად ის კრავად გარდაქმნა. თავად პოსეიდონი ერკემლად გადაიქცა. ერკემალ პოსეიდონს და კრავ თეოფანეს ეყოლათ შვილი - ოქროს მატყლიანი, ოქროს საწმისიანი ბატკანი, რომელსაც სახელად ქრისომალოს დაარქვეს (რაც ბერძნულად ოქროს საწმისს ნიშნავს) და რომელმაც ერკემალად გადაქცევის შემდეგ, საოცარი უნარი გამოავლინა - მას ლაპარაკი და ფრენა შეეძლო.

ქალაქ ორქომენს ბეოტიას მეფე ათამასი მართავს. მან ცოლად ზევსის მიერ შექმნილი ღრუბელი ნეფელე მოიყვანა, მისგან შეეძინა ორი შვილი, ბიჭი ფრიქსე და გოგო ჰელე. შემდეგ მან ნეფელე მიატოვა და მეორე ცოლად მოიყვანა ინო, რომლისგანაც ორი ვაჟი ეყოლა. დედინაცვალმა ინომ გერები შეიძულა. თავის გადასარჩენად გერებს გაქცევა მოუხდათ. ნეფელემ მათ დასახმარებლად ოქროსბეწვიანი ერკემალი იხმო, რომელმაც ფრიქსი და ნეფელე ზურგზე შეისვა და ზღვას გადაუფრინა. სამწუხაროდ, ჰელე ერკემალის ზურგიდან ჩამოვარდა და სრუტეში დაიხრჩო. მას შემდეგ ამ სრუტეს ჰელესპონტს (დღევანდელი დარდანელები) უწოდებდნენ. ფრიქსე მარტო ჩაფრინდა მისი მოგზაურობის მიზანში, კოლხეთში.
სადაც ის ღმერთი ჰელიოსის შვილმა - მეფე აიეტმა მიიღო. ფრიქსემ ცოლად აიეტის ქალიშვილი შეირთო. მან მსხვერპლად შესწირა ერკემალი და აიეტს აჩუქა ოქროს საწმისი, რომელიც ღმერთი არესისადმი მიძღვნილ ტყეში მდგარ მუხაზე ჩამოჰკიდეს. ერთი მისანის სიტყვით, აიეტი დაკარგავს ტახტს და ოქროს საწმისის გატაცების დღეს სამეფოს. აიეტმა, ოქროს საწმისის მცველად მუდამ ფხიზელი გიგანტური დრაკონი დააყენა.

თესალიის ქალაქ იოლკოსში, საკუთარი ძმის ტახტიდან გადაგდების შემდეგ, პოსეიდონის შვილი პელიასი უსამართლოდ მეფობდა. მისი ძმისშვილი იასონი ცოცხალი გადარჩა. იგი მთებში კენტავრმა ქირონმა აღზარდა. პელიასი გააფრთხილეს, რომ მას ერთადერთი სანდლის მქონე კაცის შიში უნდა ჰქონოდა. სრულწლოვან იასონს იოლკოსში დაბრუნება სურდა. მას ტანთ პანტერის ტყავი ეცვა (ვეფხისტყაოსანი? მთარგმნელი), უეჭველად ინიციირებულთა, განდობილთა წოდებისადმი კუთვნილების ნიშანი. ქალაქისაკენ მიმავალ გზაზე, ის დედაბრად გადაქცეულ ქალღმერთ ჰერას შეხვდა, რომელმაც მას ბობოქარი მდინარის მეორე ნაპირზე გადაყვანა სთხოვა. იასონმა ჰერა გადაიყვანა, მაგრამ მდინარეში მას ფეხიდან ერთი სანდალი გასძვრა და დაჰკარგა. იოლკოსში მისულმა იასონმა, პელიასთან შეხვედრა ითხოვა. პელიასი მყისვე მიხვდა, რომ მის წინაშე საშიში მოწინააღმდეგე იდგა. იასონმა თავისი ვინაობა მაშინვე დაასახელა (დაკარგული სანდალის ინციდენტს, იასონის ვინაობა არ უნდა გაემჟღავნებინა, მას ფარული მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს). იასონმა ხელისუფლება მოითხოვა. პელიასი დაჰპირდა, რომ იმ პირობით დაუბრუნებდა მემკვიდრეობას, თუ კი იასონი კოლხეთში გაემგზავრებოდა და იქიდან ოქროს საწმისით დაბრუნდებოდა. ეს შეიძლება მოწინააღმდეგის თავიდან საბოლოოდ მოშორების, დასჯის ხერხი ყოფილიყო, ვინაიდან კოლხეთში მიმავალს უამრავი უმძიმესი საფრთხე ემუქრებოდა. მაგრამ ამ პროზაული ახსნის უკან, ინიციაციური გამოცდის თემა ჩანს. მეფის ღირსება იმხანად საკრალურ, წმინდა ხასიათს ინარჩუნებდა და მის მოსაპოვებლად ინიციაციური გამოცდილს ჩაბარება იყო საჭირო.

ეს სამი რომანული მოთხრობა საბოლოო ანგარიშით ბევრს არაფერს გვეუბნება.
იქნებ ფარაონთა ეგვიპტეში უნდა ვეძებოთ შორეული წყაროები და ანალოგიები?

უძველეს ხანაში, ქალაქ მენდესში, დელტას ძველ ქალაქში, თაყვანს სცემდნენ ერკემალს ჰორიზონტალური რქებით, რომელიც რეს და ოსირისის სულებს განასახიერებდა. ეს წმინდა ცხოველი, ღვთაებრივის გამანაყოფიერებელ ძალასაც განასახიერებდა.
მრავალ სამგლოვიარო რიტუალში, ყოველ ღამე თავისი ნავით მიცვალებულთა სამყაროს სტუმარი რე (მზე), წარმოდგენილი იყო ჰორიზონტალურრქებიანი ერკემლის თავით, ისევე როგორც მენდესში - რქებს შორის მზის, ზოლარული ბადროთი და ხელში სამეფო კვერთხით (აიეტი მზის შვილი გახლდათ, მთარგმნელი). ეს გვაფიქრებინებს, რომ ერკემალი საიქიოსთან იყო დაკავშირებული. ერკემალი სხვა ღმერთების სიმბოლოც გახლდათ: ამონისა (თავის გასწრივ ჩამოშვებული რქებით), ხნუმისა (ერკემალი, რომლის რქებიც თავის ქალის ზედა ნაწილიდან ამოდის და შემდეგ ჰორიზონტალურად იშლება), ხნუმის მსგავსი ჰასარფესისა. მენდესის გარდა, წმინდა ერკემლებსა და ვერძებს თაყვანს მრავალ ეგვიპტურ ქალაქში სცემდნენ.ღმერთი ხნუმი, რომლის სახელიც ეგვიპტურად ერკემალს ნიშნავდა, გამანაყოფიერებელი და ამაღოძინებელი ძალის გამომხატველ ნიშნებს ფლობდა. ამ ხელოსანმა ღმერთმა, მეთუნის წრეზე თავისი ხელით თავდაპირველი კვერცხი გამოძერწა, საიდანაც მზე, შემდეგ ღმერთები, ადამიანები, ცხოველები გამოვიდნენ. და მან ასწია ცა, რათა ის დედამიწისგან მოეშორებინა. თავის საქმეს ის ყოველ წუთს აგრძელებდა, დედების მუცელში ემბრიონებს ძერწავდა. ხნუმი გახლდათ ელეფანტინში ნილოსის მჩქეფარე წყლების გამგებელი, ე. ი. გამგებელი ეგვიპტელებისთვის სიცოცხლის მიმნიჭებელი წყლისა. ხნუმის მიმდევრების აზრით, მას მიცვალებულთა გაცოცხლების უნარი - მშობლის უნარის მეორე ასპექტი ჰქონდა.

ჩვენ არ ვამტკიცებთ, რომ ოქროს საწმისის მითზე ეგვიპტურმა რელიგიებმა უშუალო გავლენა მოახდინეს. ჩვენის აზრით, არსებობდა ძალიან ძველი სიმბოლოების საერთო სალარო.
ეს სიმბოლოები გავრცელებული იყო ეგვიპტის გარეთ: ალეპოს მუზეუმში, სირიაში, ინახება ძვ. წ. პირველი ათასწლეულის დასაწყისის სპილოს ძვლის ფირფიტა, რომელზეც გამოსახულია ამონის ფრთოსანი ერკემლები, ჩვენი ოქროსბეწვიანი ერკემალი ქრისომალოსის მეტ-ნაკლებად ახლობელი ბიძაშვილები.მოკლული, ან უკეთესი, მსხვერპლად შეწირული ცხოველის ტყავის მოსხმით, ადამიანი მოკლული ცხოველის ძალას და საუკეთესო თვისებებს იძენდა. საწმისი გახლავთ კონცენტრირებული ენერგიის შემცველი ერთგვარი ჭურჭელი. წინადინასტიური ხანის ეგვიპტეში, გვამებს ტყავში ახვევდნენ და ჩანასახის პოზაში მარხავდნენ. ეს პოზა არის აღდგომის სიმბოლო, ის აღდგომას უხმობს. ტაძრების წინ, ბოძებზე ჩამოკიდებული ტყავები, ყოველგვარი აღორძინების ყალიბი, ღვთაებრივი ძალის სიმბოლო გახლდათ. ზოგ ეგვიპტელ თუ ბერძენ ქურუმს, მათი ღირსების ნიშნად, განსაკუთრებით ეზოთერული რიტუალების შესრულებისას, ცხოველთა ტყავი ჰქონდათ მოსხმული: პანტერას (ვეფხის?, მთარგმნელი) ტყავი ეგვიპტეში, ელევსისის მისტერიების დემეტერის იეროფანტებს შველის ტყავი, ხოლო პელიონის მთის მწვერვალზე ყოველწლიურად ზევსისათვის პატივის მისაგებად ასულ მლოცველთ ერკემლის ტყავი.

«ოდისეას» XII-ე საგალობელის თანახმად, მზის პერსონიფიკაცია ღმერთ ჰელიოსს, ერთ კუნძულზე წმინდა ხართა ჯოგი ჰყავდა. ოდისევსის დამშეულმა თანამგზავრებმა, ყურადღება არ მიაქციეს მისანი ტირესიასის გაფრთხილებას, ეს ხარები დაკლეს, შეწვეს და მიირთვეს. ღმერთებმაც სასწაულები მაშინვე მოახდინეს - ცხოველების ტყავებმა სიარული, ხოლო შემწვარმა ხორცებმა შამფურების ირგვლივ ბღავილი დაიწყეს. ჰელიოსმა ზევსს შურისძიება სთხოვა, ოდისევსის ყველა თანამგზავრი დაიხრჩო. ასეთი სასჯელის დასამსახურებლად, უპატიებელი ცოდვის ჩადენა იყო საჭირო. საკრალურ, წმინდა ცხოველთა მოკვლა, მკრეხელობა იყო. ამიტომ ცოცხლად დარჩენილი ტყავები თავის აღშფოთებას სიარულით გამოხატავდნენ.

ხათური (პროტოხეთურ, მცირე აზია, ძვ. წ. II ათასწლეული) ქარიშხლის დიდი ღმერთი - შვიი ტელეპინუ ადამიანებს გაუბრაზდა და დედამიწა დასტოვა. მის არყოფნაში მცენარეულობა გახმა, ყველაფერი დაიღუპა. ბოლოს ის დათანხმდა დაბრუნებულიყო: სიცოცხლის დაბრუნების აღსანიშავად, მისი ტაძრის წინ, ცხვრის საწმისი და ხის ტოტები შერჩენილი ფოთლებით დაჰკიდეს. ორივე სიმბოლოს სიკვდილის მიერ უძლეველი სიცოცხლის შენარჩუნება უნდა გამოეხატა.

მირჩა ელიადეს მონათხრობით, ზოგი ბანტუს ხალხი, წინადაცვეთამდე ბიჭებს უტარებს რიტუალს, რომელსაც «ხელახლა გაჩენა» ჰქვია (მირჩა ელიადე, მისტიკური გაჩენები, პარიზი, 1959). მამა მსხვერპლად სწირავს ერკემალს. სამი დღის შემდეგ, ის ბავშვს ცხოველის მუცლის მემბრანაში და ტყავში გაახვევს. ბავშვი სამი დღის განმავლობაში ასე რჩება. ამას გარდა, მიცვალებულებს ერკემლის ტყავში, ემბრიონის პოზიციაში ასაფლავებენ. იმისთვის, ვისაც სიმბოლოთა მუდმვობისა სჯერა, სულაც არაა გასაკვირი, რომ აღდგომის ტყავი ძალიან შორს, ძველი ხმელთაშუა ზღვის სამყაროდან გვხდება.ეგიდა, მოსასხამი, თხა ამალთეას ბეწვიან ტყავთან ერთად, ტიტანებთან მისი ბრძოლის დროს ზევსის ფარი არის. ის ზევსის ერთ-ერთ ატრიბუტად დარჩა. გველებით შემოვლებულს, მას მაგიური ძალა ჰქონდა - მტრების ელვებით მოსპობა შეეძლო. ზევსმა ის ათინას ათხოვა, რომელმაც ეგიდის გასაძლიერებლად, მის ცენტრში მედუზას შემაძრწუნებელი თავი მოათავსა. აი საწმისთა საოცარი ძალის კიდევ ერთი მაგალითი.

***

არგონავტების მიზანის - ერკემლის საწმისის თავისებურება ის იყო, რომ ის ოქროსი იყო. ოქრო მზის ხატია, ძველი აზროვნებისთვის ისაა მატერიალიზებული სინათლე. მაშ, ოქროს საწმისს უკვდავების მიმნიჭებელი ღვთაებრივი ენერგიის უდიდესი კონცენტრაცია აქვს. მეტიც, ის ინახებოდა კოლხეთში, ცნობილი სამყაროს უშორეს აღმოსავლეთში, იქ, სადაც მზე ყოველ დღე ჩნდება. ინიციაცია ყველაზე უკეთესად შეიძლებოდა მომხდარიყო აკვანში, იქ, სადაც სულის მარადიული ახალგაზრდობა იფურჩქნება და სადაც მზის აღორძინების საიდუმლო იყო. (და სადაც მზის ძე აიეტი მეფობდა, მთარგმნელი).ითვლება, რომ მზე ყოველდღიურად ანათებს ბნელ და საშიშ სამყაროს, რომელიც სინამდვილის ღამეული სახე არის, კოლხეთი ჩანდა საიქიოში შესასვლელ ერთ-ერთ კარიბჭედ და და აიეტი კი მიცვალებულთა დაუნდობელ მეფედ (შეგახსენებთ რომ აიეტი იყო მზის შვილი. კოლხეთში გამეფებამდე, ის გახლდათ კორინთოს მეფე და შეიძლება ვიფიქროთ ეს უკანასკნელი პატივი იყო კოლხეთის მეფედ გადაქცეული კორინთოს მეფე აიეტის გაღმერთება პოსტ-მორტემ (სიკვდილის შემდეგ; ასევე იყო კრეტას მეფე მინოსის შემთხვევა. სიკვდილის შემდეგ მინოსი მიცვალებულთა მსაჯული გახდა). არა და ცნობილია, რომ ჯოჯოხეთის მეფე, თავის მსხვერპლს ხელიდან იოლად არ უშვებს; ოქროს საწმისის მოპარვის შემდეგ არგონავტების თავქუდმოგლეჯილი გაქცევა, აიეტის ჯარისკაცების მიერ მათი გააფთრებული დევნა და არგონავტების დაბრუნების საშინელი სიძნელეები, ამით აიხსნება.
მეტისმეტი გადაჭარბების გარეშე, გმირი იასონის გმირობა შეიძლება შამანების მისტიკურ ფრენას შევადაროთ. შამანები ხომ ღვთაევრივი საიდუმლოებების გასაგებად სულს საფრთხეში იგდებენ. ფრიქსეს სული არგოზე ოქროს საწმისთან ერთად ბრუნდება, ის ოქროს საწმისისგან განუყფელი იყო.


ფოტოზე: ენტონი ფრედერიკ აუგუსტუს სანდის, მედეა, 1868 წ.

ფოტოზე: იასონი პელიასს ოქროს საწმისს გადასცემს, აპულიური თიხის ჭურჭლის მხატვრობა, დაახ. ძვ. წ. 340–330 წწ.
დასასრული

რაღაც უნდა ითქვას მეტისმეტად რაციონალურ ინტერპრეტაციებზე, რომლებიც მითს მისთვის მთელი სულიერი მნიშვნელობის წართმევის საშუალებით, ამცირებენ ან უფრო სპობენ. პოლ ფორის აზრით, არგონავტების ექსპედიცია მეთევზეთა და მეზღვაურთა ყაჩაღობას და თარეშს ასახავს: «ეს იყო მხოლოდ თავდასხმები, ძარცვა-ყაჩაღობა» (Paul Faure, Ulysse le Crétois, Fayard, Paris,1980). რაც შეეხება ოქროს საწმისს, მის მნიშვნელობას შორს ნუ ვეძებთ. ესაა მხოლოდ მინიშნება იმაზე, რომ კოლხეთის ზოგი ოქროსმბადი მდინარიდან, მუშები ქვებით დამაგრებული ცხვრის ტყავით ოქროს ნაწილაკებს იღებდნენ. და აი, ყველაფერი ნათელია, ყველაფრის სათავეა ტექნიკა. არადა, როგორ უნდა აიხსნას ის, რომ იაზონს ამ მხოლოდ იარაღის მნიშვნელობის მქონე ტყავის ხელში ჩაგდება სურდა, ტყავისა, რომელსაც ცოტა ოქროღა უნდა შერჩენოდა და მას არ სურდა ბევრად უფრო ძვირფასი ნივთების, მაგალითად ოქროს ქანდაკებების, ზოდების, სამკაულების წაღება? რაც არ უნდა ჭკვიანურად ჩანდეს თეორია, პოლ ფორის შეხედულება დასაბუთებულად არ აღიქმება (მას პირველს არ ულაპარაკია ამაზე, ოქროს მოპოვების ეს ხერხი, ძვ. წ. პირველი საუკუნის გეოგრაფმა სტრაბონმა უკვე ახსენა).

ზოგი, არგონავტების ლაშქრობაში, უმიზნო სანაძლეოს, გამოწვევას, სპორტულ შეჯიბრს, სიმამაცითა და ათლეტიზმით ბელადების შერჩევის წესს ხედავს. ესაა ანაქრონიზმი და თემისთვის საერთოდ გვერდის აქცევა: იასონის და მოსიე ტაბარლის მიზნები სხვადასხვაა, და ამას ვამბობთ ისე, რომ არ გვსურს ვინმეს შეურაცხყოფა. მრავალმა თანამედროვე ელინისტმა არეულობას თავი ვერ დააღწია.არა და არის საკითხი, სადაც ჩვენ რაციონალიზმს უნდა დავუთმოთ. კოლხეთის სამეფო რეალურად არსებობდა და მისი დედაქალაქი გახლდათ ქალაქი აია (იგივე ფესვი რაც აქვს სახელ აიეტს (როგორც ზოგი ფიქრობდა კუტაია თუ კვიტაია, ქუთაისი, მთარგმნელი )).ფრანსის ვიანის თანახმად, ამ რეგიონში ნახეს სალოცავი, რომელშიც ოქროს ერკემალი ოქროს ჯაჭვით იყო დაბმული; ეს მითის გამოძახილია თუ მისგან დაუვალებელი ადგილობრივი კულტის ნიშანი? (Apollonios de Rhodes, Argonautiques, trad. F. Vian, Lese Belles Lettres, Paris, 1980).

ჩვენს კომენტარს შევავსებთ იმის თქმით, რომ ბერძნული მითოლგია სხვა ოქროსსაწმისიან კრავსაც იცნობდა: ცხოველი, არტემიდეს ძღვენი, ატრევსმა მოკლა. ტყავის მფლობელი მიკენის მეფედ არჩევის ღირსი ხდებოდა. ეს ოქროს საწმისის, როგორც მისი მფლობელისათვის მეფობის უფლების მიმნიჭებელი თილისმის ემბლემური მნიშვნელობის ახალ მაგალითს იძლევა.

ოქროს საწმისის დასაუფლებლად იასონს ორი ურთულესი დავალება უნდა შეესრულებინა: პირველი ამოცანა გახლდათ ბრინჯაოსფეხებიანი და ცეხლისმფრქვეველი ორი ხარისთვის უღლის დადგმა, მათი გუთანში შებმა და მათით მთელი დღის მანძილზე ველის მოხვნა. ეს ზეადამაინური სამუშაო გახლდათ; მიუხედავად ამისა, პინდარეს თანახმად, აიეტმა აჩვენა, რომ თავად საამისო ძალა გააჩნდა. მან ბრბოს შუაგულში ფოლადის გუთანი ჩადგა, გუთანში მარტომ შეაბა ნესტოებიდან ცეცხლისმფრქვეველი ხარები, რომლებიც მიწას ბრინჯაოს ფლოქვებს სცემდნენ. შემდეგ აიეტმა ხარებს გუთანი გაათრევინა და ღრმა კვალი გააყვანინა (პინდარე, IV პითიური). ამის შემდეგ, აიეტმა განაცხადა, რომ ოქროს საწმისს ის მიიღებდა, ვინც იგივე სამუშაოს შეასრულებდა.იასონმა გამოწვევა მიიღო, თუმცა იცოდა, რომ ხარები მას დაფლეთდნენ თუ კი მათ გაუფრთხილებლად მიუახლოვდებოდა. ამიტომ იგი ფარულად შეხვდა აიეტის ასულს - ჰეკატეს ქურუმ ქალს, მაგიის მცოდნე ჯადოსან მედეას.მედეამ, მასზე დაქორწინების დაპირების სანაცვლოდ, იასონს მისცა ბალზამი, საცხი, რომელიც მის წამსმელს უსაზღვრო ძალას და გამძლეობას, უძლეველობას ანიჭებდა. ამ დახმარების წყალობით, იასონმა ამოცანა შეასრულა.

ბრინჯაო, ძველ ბერძნებში იდეათა ასოციაციით ნაღვლიან და თავზარდამცემ ხატებზე მიანიშნებდა. ჰესიოდე თავის პოემაში «შრომები და დღეები» კაცობრიობის წარმოშობაზე საუბრისას აღნიშნავდა, რომ მესამე რასა - ბრინჯაოს ხანის რასა შესდგებოდა უხეში და მოძალადე, მხოლოდ შეურაცხყოფათა მიყენებისა და ომის მოყვარული, მიწის ნაყოფის, როგორც საკვების უარმყოფელი, მტკიცე, სასტიკი, უძეველი, ბრინჯაოს იარაღისა და სახლების მქონე, მხოლოდ ბრინჯაოს გამომყენებელი ადამიანებისგან. ის «თეოგონიაში» ამბობს, რომ თავისი სასჯელის მიმღები დამნაშავეების მიწისქვეშა სამყოფი ტარტარის ირგვლივ დედამიწის საფუძვლებიდან სამმაგი ღამით გამოყოფილი ბრინჯაოს კედელი იყო. სხვა ბრინჯაოს კედელი გარს მცურავ კუნძულს ერტყა. ამ კუნულზე, ქარების ღმერთ ეოლს ქარიშხლები და გრიგალები ჰყავდა ჩაკეტილი.

წყვდიადი, უხეშობა, ბრმა და უსაზღვრო გამბედაობა, ფიცხი და ბრაზიანი მატერიალურობა, ისევე როგორც მათი ნესტოებიდან ნაფრქვევი ცეცხლი ადასტურებენ, რომ ამ კოშმარულ მხეცებს უნდა შევხედოთ როგორც მათი ბატონის, კოლხეთის მეფისა და მიცვალებულთა მბრძანებელი აიეტის მიერ მოხმობილ ჯოჯოხეთურ ჩვენებებს, რომელთაც ის გიჟები უნდა მოესპოთ, რომლებიც საიქიოს კარებებს საიდუმლო ცოდნის უქონლად უტევდნენ. ესაა უნივერსალური, საყოველთაო ფოლკლორის თემა:განძის მცველი მონსტრების დამორჩილება მხოლოდ იდუმალი ძღვენის და უძლეველობის ღირსად მიჩნეულ არსებებს შეუძლიათ (აქ სიტყვა დამორჩილება ამ სიტყვის საკუთარი მნიშვნეობით უნდა გავიგოთ).იასონს არა მხოლოდ უნდა დაემორჩიებინა ხარები, არამედ მათი მეშვეობით მიწაც უნდა მოეხნა. თემის მეორე ინტერპრეტაცია გულისხმობს, რომ ჩვენ მეორე გამოცდა თავიდან უნდა აღვწეროთ. ის პინდარეს ვერსიაში არ არსებობს, მაგრამ მას დაწვრილებით აღწერს აპოლონიოს როდოსელი. აიეტის გამოწვევის თანახმად, მიწის ხვნის დროს, იასონმა ხნულში დრაკონის კბილები ჩაყარა. მაშინ მიწიდან ბრინჯაოს იარაღით შეიარაღებული მეომრები გაჩნდნენ, რომლებიც სასწაულებრივი თავთავების მსგავსად, სწრაფად იზრდებოდნენ და ნაშუადღევისკენ სრულსწლოვანთა ზომისა გახდნენ. იასონმა ისინი თავიდან მოხერხებულად მოიშორა. მან მათ შუაგულში უზარმაზარი ქვა ისროლა, რის შემდეგაც მეომრები სწრაფი ძაღლების მსგავსად ერთმანეთს ღრენით დაერივნენ, ბოლოს კი იასონი მათ ამოღებული მახვილით გაუსწორდა. ასე მომკა ისინი იასონმა პურის თავთავებივით და ხნულები მათი სისხლით გაავსო.

აპოლონიოს როდოსელი აზუსტებს იმასაც, რომ დრაკონის კბილები, კადმოსის მიერ თებეს მომავალი ციტადელის ადგილას მოკლული მხეცის კბილებია. ეს დრაკონი ცხოვრობდა მღვიმეში, რომელშიც არესისადმი მიძღვნილი წყარო იყო. დრაკონის მოკვლის შემდეგ, კადმოსმა ათინას ბრძანებით მას კბილები ამოჰგლიჯა და ისინი ორ ნაწილად გაყო: ამ კბილების ნახევარი აიეტთან მოხვდა, მეორე ნახევარი კი კადმოსმა მაშინვე დათესა. ამ კბილებიდან გაჩნდნენ მეომრები, რომლებიც გაჩენისთანავე ერთმანეთს დაერივნენ; ისინი იმდენად გულმოდგინედ ჟლეტდნენ ერთმანეთს, რომ მხოლოდ ხუთი მეომარი გადარჩა. გადარჩენილები თებეს არისტოკრატიის წინაპრები არიან.

მირმიდონების შესახებ ლეგენდაში, რომელიც კუნძულ ეგინას (პირევსის პირისპირ) უნდა ეხებოდეს, ამ ტერიტორიის მოსახლეობა რაღაც ეპიდემიას უნდა მოესპო. ჭიანჭველების გარდაქმნის გზით, ზევსმა მისი ხელახლა დასახლება გადაწყვიტა: ისინი მიწიდან ამოვიდნენ, მეომრებად გადაიქცნენ და სასახლეში შეიარაღებულნი მივიდნენ.

ჩვენ ელინურ სამყაროს ვტოვებთ და ეტრუსკებთან მივდივართ. ეტრუსკებში ჩვენ ხნულიდან ამოსულ მისან გენიას ვხედავთ. «ამბობენ, რომ ტარკვინიესში ერთმა მიწათმოქმედმა ღრმა ხნული გაავლო. უეცრად მიწიდან ამოვიდა ვიღაც ტაგესი და მიწათმოქმედს დაელაპარაკა.თუ კი ეტრუსკულ წიგნებს დავუჯერებთ, ტაგესი გარეგნულად ბავშვს ჰგავდა, მაგრამ მოხუცივით ბრძენი იყო. გაოგნებულმა მიწათმოქმედმა იყვირა. ხალხი მოცვივდა და მალე მთელი ეტრურია იქ შეიყარა. მაშინ ტაგესი მრავალ მსმენელს დაელაპარაკა, რომელთაც მისი სიტყვები ჩაიწერეს; ეს სიტყვა საფუძვლად დაედო მისანთა მეცნიერებას, რომელიც შემდეგ ახალი დაკვირვებებით გამდიდრდა. ასეთია ეტრუსკთა ტრადიცია, აი წიგნები, რომელთაც ისინი ინახავენ, ესაა მათი დოქტრინის წყარო». (ციცერონი, მისნობაზე, II, 23).მაშ, მიწიდან ამოსულ არსებათა სიმბოლო დიდად სცდება არგონავტების ექსპედიციის საზღვრებს. რა მნიშვნელობა აქვს მას ამ შემთხვევაში?

ხნულები, მიწის ჭრილობები, სააქაოს, მიწიერ სამყაროს, შუასკნელს აკავშირებს მიწისქვეშეთთან, ქვესკნელთან, სადაც იდუმალი და არაერთგვაროვანი ხალხი ცხოვრობს, რომლის საერთო დამახასიათებელი ნიშანი ისაა, რომ ის ადამიანური ნორმების შესაბამისად არ მოქმედებს. ამიტომ მიწის სულები ყოველთვის შემაშფოთებლნი არიან, თუმცა გარემოებათა შესაბამისად, ისინი სიკეთის მოქმედ, ავ თუ ნეიტრალურ სულებადაც შეიძლება გამოჩნდნენ. მათი განუჭვრეტელი და ძალისმიერი მოქმედება, მათი გულფაქიზობა, მათი ბოღმიანი და შურისმაძიებელი ტემპერამენტი, მათი ბოროტი და ვერაგი ფანტაზია საუკუნეების მანძილზე მრავალი ზღაპრის თემად იქცა. ამაში დასარწმუნებლად, საკმარისია გერმანულ ლეგენდათა ჯუჯები, ელფები, კობოლდები) გავიხსენოთ. თუ კი გამოვიყენებთ ოკულტისტთა ტერმინოლოგიას, ამ «ელემენტალებს» - ბოროტებს თუ მფარველებს, ორმაგი მოწოდება აქვთ; ისინი მათი დამორჩილების უნარის და ცოდნის მქონე ჯადოსნებს დიდ სამსახურს უწევენ, იმიტომ, რომ მათ ზოგჯერ ფარული ცოდნა გააჩნიათ.

იასონის მიერ დათესილი მარცვლებიდან გაჩენილი მეომრები, ქვესკნელის განსაკუთრებით უხეში და ბნელი სულების კატეგორიას ეკუთვნიან. ბრმა ავტომატიზმით მოძრავნი, ისინი მექანიკურებს, ადამიანების არსებობისადმი გულგრილებს გვანან, ადამიანებს თითქოს ვერ ხედავენ და ამიტომ ლანდებს, მოჩვენებებს ჰგვანან, ჰგვანან სულებს, რომლებიც ერთსა და იმავე ადგილებს ერთი და იგივე ჟესტების გასაკეთებლად მუდამ უბრუნდებიან. ისინი საკუთრივ ბოროტი სულები არ არიან, არამედ უფრო უსულო, მენტალურ ცხოვრებას, ცნობიერებას მოკლებული, მექანიკური ერთეულები გახლავან. მარტოსული და უნიკალური სიდიადის მქონე გმირის პირისპირ, ისინი უპიროვნო სიმრავლედ ჩანან. ყველაფერი ეს გვაფიქებინებს, რომ საქმე ინსტინქტურ მიდრეკილებათა სიმბოლოებთან გვაქვს. მატერიის ინერციით განუწყვეტლად გაცოცხლებული ეს ინსტინქტები, ინიციაციასთან საბრძოლველად მოდიან. ეს მტრული ძალები ერთმანეთს ჭეშმარიტ სამყაროს დაპირისპირებულ ჩვენებათა სამყაროში მას შემდეგ სპობენ, რაც გმირი მათ მუქარას თავიდან აიცილებს: იაზონის მიერ მოხმობილი მეომრებიც ერთმანეთს ასევე ხოცავენ.

ბრინჯაოსფეხებიანი ხარებით მინდვრის მოხვნა და ხნულიდან ამოზრდილ მეომრების დახოცვა, მხოლოდ დასაწყისი იყო: ოქროს საწმისის მოსაპოვებლად უდიდესი განსაცდელის დაძლევა, ჯერ კიდევ წინ იყო.

წავიკითხოთ აპოლონიოს როდოსელის ტექსტი: «ორივენი (იასონი და მედეა) წმინდა ტყისაკენ გაემართნენ. ისინი უზარმაზარ მუხას ეძებდნენ, რომელზეც ამომავალი მზის სხივებით გაწითლებული ღრუბელის მსგავსი საწმისი იყო დაკიდული. იქ მუდამ ფხიზელი დრაკონი მათკენ უზომო კისერს იწვდიდა. ის საშინლად ქშენდა და ამ ქშენას მდინარეები მთელ სიგრძეზე და უღრანი ტყე ჰყვებოდნენ... ადიოდა უზარმაზარი, ერთმანეთში ჩახლართული ბოლის სვეტები. მონსტრი ქალ-ვაჟისკენ მიიწევდა. ქალწული (მედეა) აღიმართა და დრაკონს შეხედა.
მან დახმარებისთვის ყოვლისშემძლე ღმერთ ძილს მიმართა და ურჩხულის მოჯადოება სთხოვა. ამის შემდეგ, ღამის და ქვესკნელის გულმოწყალე ქალღმეთ ჰეკატას ქურუმმა მედეამ, ხმამაღალი ლოცვით ჰეკატას მიმართა და საწმისთან მიახლოების საშუალება სთხოვა. თავზარდაცემული იასონი მედეას მისდევდა. ქალწულის გალობით მოჯადოებული დრაკონი მოეშვა, თუმცა თავი მაღლა ასწია და ორივეს გადაყლაპვას შეეცადა. მედეას ხელში ღვიის ახალმოტეხილი ტოტი ეჭირა, რომელსაც რაღაც სითხეში ავლებდა, დრაკონს თვალებში ნარკოტიკებს აწუწებდა და თან მაგიურ ფორმულებს წარმოთქვამდა. მძაფრმა სუნმა ურჩხული მიაძინა. მედეას მოწოდებისამებრ იასონმა მუხიდან ოქროს საწმისი ჩამოხსნა. მედეა კი ურჩხულს თავზე ნარკოტიკს იქამდე უსვამდა, სანამ იასონმა მას არ უთხრა, რომ გემზე დაბრუნება იყო საჭირო; მათ არესის ტყე დასტოვეს. მიწა უზარმაზარი საწმისის ელვარებას ირეკლავდა და მისი ნათება იაზონს წინ მიუძღოდა. არგონავტები ზევსის ელვასავით მბრწყინავმა დიდმა საწმისმა გააოგნა. საწმისთვის ხელის შეხება და მისი ხელში აღება, ყველა ახალგაზრდას სურდა, მაგრამ იაზონმა ყველა განზე გასწია და ოქროს საწმისს ახალი გადასაფარებელი გადააფარა.

მოვლენებს, თავიდან ბოლომდე, თავისი მაგიით (გალობითა და საცხებით) ქალწული მედეა წარმართავდა. არგონავტთა ლაშქრობის ეს კულმინაციური სცენა გვეუბნება, რომ ეს არაა უბრალო გმირული პოემა, რომლის მიზანიცა თავისი ძალითა და გამჭრიახობით გმირობის ჩამდენი გმირის განდიდებაა, მარტოდ დარჩენილი იასონი ხომ აუცილებლად დამარცხდებოდა.

ესაა ქალის საიდუმლო ცოდნის ახალგაზრდა მთავრის ინიციაციაში გადატანა. ქალწულის გამოჩენა და ჩარევა გმირსა და მისი ძიების ობიექტს შორის არსებული ბოლო და უდიდესი საფრთხის დასაძლევად, უნივერსალური, საყოველთაოდ გავრცელებული თემააა. ამის სხვა ანტიკურ მაგალითს არიადნა და თეზევსი გვაძლევენ. საყოველთაოდ ცნობილია, ამ მოტივმა რამდენად გაჟღინთა შუა საუკუნეების მისტიკური რაინდობის ტრადიციცა...

ფრანგი მკვლევარი ივ დაკოსტა
«ინიციაციები და საიდუმლო საზოგადოებები ბერძნულ-რომაულ ანტიკურობაში; Yves Dacosta, Initiations et sociétés secrétes dans l'antiquité greco-romaine, Berg International Editeurs, პარიზი, 1991, ამონარიდი

თარგმანი გიორგი მარჯანიშვილისა

 
www.ai-ia.info
მთავარი აქტუალური არქივი კონტაქტი გამომცემელი
Copyright// შპს "აი ია."