კაკელი დედაბერი დარეჯანის და სხვა ქედუხრელი ქართველების ხსოვნას

ბარბაროსების მიერ რომის აღებისა და აოხრებით დაშინებულ და თავზარდაცემულ ქრისტიანებს წმინდა ავგუსტინე შემდეგნაირად ამშვიდებდა: «ცხოვრება ალქიმიკოსის ქურას ჰგავს. ცეცხლი ბრიალებს, უვარგისი მასალა, ჩალა იწვის, ოქრო იწმინდება. მორწმუნე ადამიანი ოქროა და მას არაფერი ემუქრება“.

საინგილოს უმძიმესი და გმირული წარსულიდან: კავკასიის დასაპყრობად ერთმანეთთან მებრძოლი იმპერიების ინტერესების გადაკვეთის არეში მოხვედრილი საქართველოს და განსაკუთრებით მისი განაპირა მხარეების ბედი უმძიმესი და ტრაგიკული იყო. მთლიანად საქართველომ და ამ მხარეებმა სხვადასხვა იმპერიათა უშუალო შემოსევები, მათ მიერ დაქირავებულთა თავდასხმები თუ შინაგამცემლობა და ღალატი გადაიტანა. იყო დრო, როცა საინგილოშიც უსასტიკესი ტერორი იყო დამყარებული, ქართველობის ცხადად გამჟღავნებაც კი სასიკვდილო საფრთხეს უქმნიდა ადამიანს, მოსახლეობა როგორც სრული ფიზიკური განადგურების, ისე სრული ფსიქოლოგიურ-მორალური დათრგვუნვის რეალობისა და საშიშროების წინაშე აღმოჩნდა. დამონება, ეკლესიათა ნგრევა, ძარცვა, სოფელთა აოხრება, იძულებითი გამაჰმადიანება, პირველ რიგში ყველაზე ღირსეულ ადამიანთა ჟლეტა - ასეთი იყო იმხანად საინგილოსათვის «ალქიმიკოსის ქურა». შექმნილი გადარჩევის მექანიზმი სპობდა ღირსეულს და არსებობის უფლებას უნარჩუნებდა მონას. თუმცა მავანი შეცდა, მისი ანგარიში არასწორი აღმოჩნდა. სასტიკი და დაუნდობელი ტერორის პირობებში მცხოვრებმა ქართველობამ, თავისი ეროვნული მეობის და რწმენის შენარჩუნების საშუალებები გამონახა. ეს იყო ფარული, საოჯახო ეკლესიები, გარეგნულად არაქრისტიანული რიტუალები, საფლავებზე ერთი შეხდვით შეუმჩნეველი ქართული წარწერები და სხვა. დაახლოვებით მსგავს პირობებში იყო მესხეთ-ჯავახეთიც, რომლის მთელი რეგიონი მოგვიანებით მტერმა ძველი ქართული მოსახლეობისაგან ფაქტიურად დასცალა. მესხეთში შემოსეულ თურქთაგან თავის დასაცავად ფარული მიწისქვეშა სამალავებიც არსებობდა და შემთხვევითი არაა, რომ იქაურ სოფელს შეიძლება არა მაგალითად „ჩინებულა“ (თვალსაჩინო), არამედ „დამალა“ ერქვას.

ფარული სალოცავებს მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიც იცნობენ. მიწისქვეშა და იატაკქვეშა ქრისტიანული სამყარო იყო რომშიც, ამას მისი კატაკომბებიც მოწმობენ. რომაული იატაკქვეშა სამყარო, ქრისტიანობის მისთვის მტრულ გარემოში გავრცელების და არა მტრების შემოსევის და მათ მიერ ტერორის დამყარების ნაყოფი გახლდათ. საინგილოში ეს განსაკუთრებულად დრამატული და ტრაგიკული ისტორიის, ადამიანთა გამორჩეული გმირობის, შეუპოვრობის და უტეხობის გამოხატულებაა. საინგილო, ისტორიული ქართული სამყაროს განსაკუთრებულად ძვირფასი, რთული, მრავალი საიდუმლოთი სავსე და ლამაზი ნაწილია. ის ისტორიკოსთა, არქეოლოგთა, ეთნოგრაფთა, კულტურის ისტორიკოსთა და ეთნოლოგთა მხრიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას და კვლევას იმსახურებს. კარგი იქნებოდა, კახეთ-ჰერეთის ისტორიისა და მისი ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ საერთაშორისო სემინარები იმართებოდეს, თუნდაც ისე, როგორც ამას ბაქო კავკასიის ალბანეთზე მისი თვალსაზრისის პროპაგანდის მიზნით აკეთებს. ქართველი ახალგაზრდობაც უნდა იცნობდეს თავის ქვეყნის ისტორიის ნათელ და მძიმე მხარეებსა და პერიოდებს, ეს სკოლებშიც და უმაღლეს სასწავლებლებშიც უნდა ისწავლებოდეს. მაშ, ყური დავუგდოთ ბატონ მალხაზ ნუროშვილს.

გიორგი მარჯანიშვილი

სამლოცველო ოჯახები, წმინდა კიდობნები

საინგილოში არსებული სიტუაცია თავისი ტრაგიზმით ბიბლიურ წარღვნის ტოლფასი იყო; ფარული სამლოცლო კიდობნები აქა-ური ხალხისთვის მართლაც ნოეს კიდობანს წარმოადგენდნენ.

გადარჩენილმა ქართულმა მოსახლეობამ, განადგურებული ეკლესიების ხატები, წმინდა წიგნები და სხვა საეკლესიო ნივთები სახლებში გადაიტანა და ფარულად გააგრძელა ქრისტიანული რიტუალების შესრულება. ასე ჩამოყალიბდა უნიკალური და განსაკუთრებული ფენომენი ფარული სამლოცველოებისა [გამაოგნებელი და გასაოცარი ფაქტია ის, რომ დამპყრობლებმა ტოტალური ზეწოლის და მკაცრი ყოველდღიური კონტროლის მიუხედავად, ასეთ მცირე ტერიტორიაზე სამლოცველოების აღმოჩენა და მისი განადგურება ვერ შეჰსძლეს. ეს მართლაც დაუჯერებელი ფაქტი, მთელი კაკის მოსახლეობის საოცარ ერთსულოვნებაზე მეტყველებს]. ხსენებული სამლოცველოები ფაქტიურად მოქმედი ეკლესიის ფუნქციას ასრუ-ლებდნენ, სადაც ფარულად იკრიბებოდნენ, ლოცულობდნენ, ანთებდნენ სანთლებს, აკმევდნენ საკმეველს და ღმერთს გადარჩენას შესთხოვდნენ. ისინი აქაურ ადამიანებს წარმოუდგენელ ძალას აძლევდნენ. კიდობნები ხალხს ღმერთთან, ეკლესიასა და საკუთარ დიდ წარსულთან ჰქონდა გაიგივებული.

სიტუაციის არქიტრაგიკულობას თვალნათლივ ადასტურებს ისეთი მრავლისმეტყველი ფაქტი, როგორიცაა ქართული სიმღერებისა და ცეკვების ინგილოთა ყოფიდან გაქრობა, რომელზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი. წარმოსადგენია ფარული ,,მაყრული” ან ფარული ,,ნადური” ან და ფარული ,,ლაშქრული”? შემორჩა ის, რასაც დამპყრობლები ვერ კრძალავდნენ – მიცვალებულთა ,,შატირება” და ყველაზე ინტიმური - ის, რასაც დედა თავის პატარას უმღერდა - ,,ნანა”, რაც თითქმის იგივე შატირება გახლავთ (აქ მხედველობაში მისაღებია ის ფაქტი, რომ როგორც უკვე ზემოთ ვახსენეთ, კაკში არც ერთი ზრდასრული მამაკაცი არ გადარჩენილა და ცხადია მამაკაცთა უფროსი თაობის გარეშე, ტრაგიკულ გარემოებებში აღზრდილ ახალ თაობას სიმღერები უკვე აღარ ეცოდინებოდა). მიუხედავად ქრისტიანობის, ანუ ქართველობის ასეთი ტოტალური, არნახული დევნისა, საინგილოს ქართველებმა მართლაც შეუძლებელი შეძლეს და ფარული სამლოცველოების, ნასაყდრალების მეშვეობით ქრისტიანობა და ქართველობა შეინარჩუნეს. ამ ფაქტს საქართველოს ისტორიაში ანალოგი არ გააჩნია, სრულიად უნიკალური მოვლენაა და ეს მხოლოდ და მხოლოდ ფარული ქრისტიანული სამლოცველოებისა და ,,საყდრების” დამსახურებაა!

გადმოცემის თანახმად, ამ ყველაფერს სამღვდელოების შთამომავლები პატრონობდნენ. წმინდა წიგნებსა და სხვა საეკლესიო ნივთებს კიდობანებში ფარულად ინახავდნენ, რის გამოც ასეთ სამლოცველოებს “ხუციანთ კიდბანი”(ხუციშვილებისა), “ქიტიანთ კიდბანი”(ქიტიაშვილებისა), “ბულუღიანთ კიდბანი” (ბულუღაშვილებისა), ,,ჟონგაანთ კიდბანი” (დღევანდელი ოთარაშვილების გვარის ერთი ნაწილი, რომლებიც წინათ ჟონ-გაშვილები ყოფილან) ეწოდათ, თუმცა შესაძლოა მათ ბიბლიურ კიდობანთანაც ჰქონდეს საერთო.

მღვდელ იროდიონ ოქროპირიძეს, რომელიც საინგილოში თუ არ ვცდები XIX საუკუნის ბოლოსა და XX-ის დასაწყისში მოღვაწეობდა, თავის ნაწერებში საოცარი ფაქტები აქვს აღწერილი იმისა, როგორ ეზიარებოდა, მარხულობდა და ინათლებოდა საინგილოს ქართული მოსახლეობა ისეთ სიტუაციაში, რომელზეც ზემოთ ვილაპარაკეთ. აი რას წერს იგი: “თუ ინგილოს (მარხვის დროს, მ. ნ.) თათარი ბეგი ეწვეოდა, შემდეგნაირად გაუმასპინძლდებოდა: სტუმრის პატივსაცემად თათრულ წესზე დიდ ქვაბში ფლავს მოხარშავდნენ, ფლავის მომზა-დების დროს ქვაბში სპილენძის თეფშს ჩააყოლებდნენ და ბრინჯის ფაფას გაყოფდნენ, ერთი ნაწილი სტუმრისათვის, მეორე ოჯახისათვის იყო განკუთვნილი. სტუმრის წილ ფლავში ერბოს ჩასდებდნენ მის დასანახად, თავიანთ წილში კი კაკლის ზეთს ჩაასხამდნენ ხოლმე, ფლავს კი იმ ერთი ქვაბიდან იღებდნენ, რომ სტუმარს ეჭვი არ აეღო” (ი. ოქროპირიძე “ქრისტიანობა საინგილოში”, მნათობი 1989, N#12 (5, 6, 7, 9))

ბავშვების ნათლობის შესახებაც მამა იროდიონი შემდეგს გვიყვება: ,,...როგორ და საიდან ჩნდებოდა მღვდელი ამ თათრებშიო იკითხავთ, ქიზიყიდან სამკალში სამუშაოდ გლეხები მოდიოდნენ, ხელში ნამგალები ეჭირათ და თავზე ხილაბანდები ჰქონდათ მოხვეული, იმათში ერთ-ერთი მღვდელი იყო, რომელიც ინგილოებს წინასწარ ჰყავდათ შეპირებული. ინგილოებმა წინათ და ზოგან ახლაც ისეთი დაფარული სახლები იციან, რომ სხვენი საკუჭნაოდ და ოთახად ჰქონდათ გამოყენებული. სხვენზე სინათლე არსაიდან არ შედიოდა. ეს განაპირობებდა მათს იდუმალ მოქმედებას. მუშად მოჩვენებულ იმ მღვდელს, ღამე იქ აიყვანდნენ და მანამდე მოგროვილ ბავშვებს ჩუმად ნათლავდნენ” (ი. ოქროპირიძე “ქრისტიანობა საინგილოში” მნათობი 1989 N#12 (5, 6, 7, 9)). ამასვე ადასტურებს დიმიტრი ჯანაშვილიც (1851 წლის შემდეგ აქ ამოქმედდა ეკლესია და ხალხი მასიურად ინათლებოდა):

,,...ბევრს, რომელთაც მის (ანუ მღვდლის, მ. ნ.) მიერ ჰქონდათ მიღებული ნათლისღება, ახსოვდათ თავიანთი ნათლობა 1856 წელს და მღვდელი მირონს არ სცხებდა მეორედ, რადგან მირონცხება არ განიმეორების. ასეთი იყო მაგალითად პაპაჩემი ისააკ ჯანაშვილი, კაცი მცხოვანი 120 წლისა.” (დ. ჯანაშვილი “შაჰ-აბასის შემოსევა საქართველოში და საინგილო”, თბილისი 1907 (1, 3, 4, 8, 12, 13.))

იგივე იროდიონ ოქროპირიძე ზიარების ფაქტების შესახებ შემდეგს გადმოგვცემს: “ზიარებასაც შემდეგნაირად ასრულებდნენ: წყალკურთხევის, აღდგომის ან სხვა ბედნიერ დღეს, რომელიმე მორწმუნე ინგილო კახეთის სოფლებში წავიდოდა, სეფისკვერის რამოდენიმე ნაწილს და ნათლისღების წყალს წამოიღებდა. იმ წყალსა და სეფისკვერს ერთად გასთქვეფდნენ და ნაცარში აურევდნენ. ნაცარს წმინდად ინახავდნენ და თუ სოფელში მომაკვდავი ავადმყოფის ზიარება დასჭირდებოდათ, იმ ნაცრისას ცოტას ართმევდნენ, წყალში გახსნიდნენ და დაალევინებდნენ (მომაკვდავს მ. ნ.) (ი. ოქროპირიძე “ქრისტიანობა საინგილოში”, მნათობი 1989, N#12 (5, 6, 7, 9))” {რა თქმა უნდა ეს წმინდა ნაცარი ფარულ სამლოცვლოებში იქნებოდა შენახული, ძირითადად ,,ხუციანთ წმინდა ოჯახში” , მ. ნ.}.

ეჭვგარეშეა, ამ ყველაფრის სულისჩამდგმელნი ფარული სამლოცველო ოჯახები და მღვდლების ფუნქციების შემთავსებელი, “კიდობნების” პატრონნი წარმოადგენდნენ, ძირითადად ქალები, ე.წ. „ბებრევ“–ი და ამ ფარულ სამლოცველოებს შორის მთავარი, ყველა სამლოცველოების დედა - ,,ხუციაანთ ოთხთავი”, რომელიც ხუციშვილების ცნობილი გვარის მღვდლების ოჯახში განთავსდა. აქ ინახებოდა ამ გვარის განადგურებული ეკლესიის საეკლესიო ნივთები, მათ შორის ვახტანგ მეფის მიერ სტამბური წესით გამოცემული და კახის ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესიისათვის შეწირული წმინდა ოთხთავი (ამ საკითხს სერიოზული შესწავლა სჭირდება). ფაქტიურად ხუციანთ ფარული სამლოცველო საკათედრო ტაძრის ფუნქციას ასრულებდა, იგი ფარულად წარმართავდა მთელი საინგილოს რელიგიურ თუ სოციალურ-პოლიტიკურ ცხოვრებას.

ამ საქმეს ბევრი ჩვენი წინაპარი შეეწირა; მ. ჯანაშვილი თავის ,,საინგილოში” მოგვითხრობს, რომ სახრჩობელას ვერ ასცდებოდა ის, ვისაც სანთლის დანთებაში მიუსწრებდნენ, ანდა ვინმეს მარხულობას გაუგებდნენ. მას მოჰყავს მაგალითი, რომ სულთანმა აბელ ხუციშვილი სწორედ ქრისტიანული წესებისა და საეკლესიო ნივთების შენახვისათვის ჩამოახრჩობინა, ხოლო ჭარელმა დედაკაცებმა ზილფი ჯანაშვილი შამფურებით დახვრიტეს და ისე მოკლესო.

უწინ მთელი საგვარეულო ერთ სახლში ცხოვრობდა. მთავარი ოჯახები ბევრი მიწების მფლობელები იყვნენ. როცა შვილები გამრავლდებოდნენ და დიდ ოჯახს გამოეყოფოდნენ, მათ იქვე ახლო-მახლოს უშენებდნენ სახლს. სამი-ოთხი ძმა მთავარ სახლთან ერთად უკვე ოთხი-ხუთი კომლი გამოდიოდა, ყველას აუცილებლად ერთი მამა-პაპისეული დადაშა ჰქონდა. ,,გასხლინებისას”, ცოლ-შვილიანად იმ ადგილას მიდიოდნენ, ყველა თავის დანაპირებს მიიტანდა, სანთლებს ანთებდნენ და დღესასწაულობდნენ (სამწუხაროდ, დღეს უკვე უფრო მეტად საქეიფოდ, თუმცა ხონჩებისა და სანთლების გარეშე მას დღესაც ვერაავინ ვერ შეეხება!).

დღეს, საინგილოში, ყველა ტრადიციაზე მეტად, დადაშის ტრადიციაა შემონახული.


კüრიზლოვაი {კვირაცხოვლობა}

ძალზე საინტერესოა, რომ ამა თუ იმ უბანში მცხოვრებ გამოკითხულთა უმეტესობა, თავის ,,საყდრევსაც” კვირაძლისად მოიხსენიებს. ჩემი აზრით, ესაც კონსპირაციის გამო მოხდა, რადგან მიცვალებულებთან დაკავშირებული რიტუალების გარდა, სხვა რომელიმე ქრისტიანული რიტუალის საჯაროდ აღსრულება უბრალოდ შეუძლებელი იყო.

ამრიგად ინგილოთა ერთადერთი საჯარო, კოლექტიური შეკრება მხოლოდ და მხოლოდ სამაროვანებზე ხდებოდა. საერთო კავკასიური ტრადიციიდან გამომდინარე, დამპყრობელნი მოსახლეობას მიცვალებულების მოხსენებას ვერ უკრძალავდნენ ან ეს მათ საფრთხედ არ მიაჩნდათ. ზოგჯერ ისინი ტრაპეზში თავადაც მონაწილეობდნენ. მათ წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ, რომ ეს ე.წ. ,,შირინები”, ,,მახმუდები” თუ ,,ბენევშები” მათ თვალწინ თავის უდიდეს დღესასწაულს, ქრისტეს აღდგომას კრინტის დაძვრის გარეშე ზეიმობდნენ. კონსპირაციის გამოა, რომ ჩვენთან მხოლოდ ეხლაღა შემოდის მისალმება -,,ქრისტე აღდგა” - ,,ჭეშმარიტად აღდგა”. ასევე კონსპირაციას მიეწერება, რომ კახის მოსახლეობა კასრის საყდარს კირიზლის (კვირაცხოვლობის) საყდრად მოიხსენიებს, თუმცა ის წმინდა სამების სახელობისაა.

კახის ეკლესიის ყოფილი წინამძღვრის - მამა იოანე (აბასაშვილი) -ს ფოტო: კახი, კაკისთავი, ,,თხილიანის” ძველი სამაროვანი

რაც შეეხება ქურმუხის დიდი საყდრის დიდ ქვაზე სანთლების ანთებას, ესაც კვლავ და კვლავ აქაურების შეგნებულ ქრისტიანობაზე მეტყველებს; საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ყველა აქაურ ქრისტიანს სჯეროდა, რომ დიდ საყდართან არსებული დიდი ლოდი მღვიმე-ეკლესიაა და რომ უწინ ამ ქვის მწვერვალზე სამრეკლო თუ საყდარის გუმბათი მდგარა. სულ რაღაც 40-50 წლის წინ, აბსოლუტურად ყველა ინგილოს სჯეროდა, რომ იმ მღვიმეში დედა მარიამი ანუ ღვთისმშობელი ცხოვრობდა და აქაურ ქართველებს მფარველობდა. სავსებით ნათელია, სანთლის ამნთები ამ დიდ ქვასთან ვის ევედრებოდა და ვის სთხოვდა შველას. ასე, რომ ,,ინგილოთა მხრიდან ხეებისა და ე.წ. ფირების თაყვანისცემის” საკითხზე მრავალფურცლიანი ,,მეცნიერული კვლევები” მხოლოდ წინასწარ აკვიატებულის ,,დასაბუთების” სამარცხვინო მცდელობაა!

სწორედ იმის გამო, რომ დროთა განმავლობაში ამ ნასაყრდალების ირგვლივ ხეები იჭრებოდა, ხოლო თავად წმინდა ადგილას კი არა, ეს ადგილები (ანუ საყდრების ეზოები) თანდათან დიდრონ ხეთა ჯგუფების ერთგვარ კუნძულად გადაიქცნენ (ხაზგასმით აღსანიშნავია, რომ ნასაყდრალსა და მის მიმდებარე არეალში, ოდითგანვე ერთი და იგივე ჯიშის ხეები ხარობს). ეს ყურადსაღები და ძალზე მნიშვნელოვანი ფაქტია, რომელიც სავსებით გამორიცხავს ინგილოთა მხრიდან ,,წმინდა ხეებისადმი” თაყვანისცემის მოსაზრებას.

საკმეველის (,,საკმელ”) კმევას ჩვენებურად ,,საკმლი ჩაყრაჲ”-ს უწოდებენ. იგი ხდებოდა როგორც მიცვალებულთა მოსახსენიებელად გამზადებულ ხორაგებითა და ხილით გაწყობილ ტაბლა-მაგიდაზე (სახლში), ასევე სასაფლაოზე [ეს ყველაფერი აქაურთა მეხსიერებას მღვდელთმსახურებიდან, კერძოდ კი მღვდლის მიერ საცეცხლურით საკმლის კმევის რიტუალიდან შემორჩა].